The impact of land accumulation and consolidation on population trends in the pre-industrial period: Two contrasting cases in the Low Countries

Historical Research

Volumn 87, Issue 236, 2014, Pages 194-228

  Curtis, D R ^a  

^a UTRECHT UNIVERSITY   (Netherlands)

Author keywords

[No Author keywords available]

Indexed keywords

EID: 84899408946     PISSN: 09503471     EISSN: 14682281     Source Type: Journal    
DOI: 10.1111/1468-2281.12050     Document Type: Review

References (313)

1. A theme recurrent in the papers published in Rural Economy and Society in North-Western Europe, 500-2000, ed., B. van Bavel, and, R. Hoyle, (Turnhout, 2010).
2. R. Brenner, ' Agrarian class structure and economic development in pre-industrial Europe ', Past & Present, lxx (1976), 30-75
3. ' The agrarian roots of European capitalism ', Past & Present, xcvii (1982), 16-113, at pp. 102-3.
4. K. McFarlane, The Nobility of Later Medieval England (Oxford, 1973), pp. 79-80, 152-3
5. H. Habakkuk, ' The rise and fall of English landed families, 1600-1800 ', Trans. Royal Hist. Soc., xxix (1979), 107-207, at p. 192.
6. J. Richards, The Unending Frontier: an Environmental History of the Early Modern World (Berkeley, Calif., 2003)
7. S. Ciriacono, Acque e agricoltura: Venezia, l'Olanda e la bonfica europea in età moderna (Milan, 1994), pp. 208-242.
8. See, G. Duby, L'Economie Rurale et la vie des campagnes dans l'Occident medieval (2 vols., Paris, 1962), ii. 524, 591
9. R. Hilton, The English Peasantry in the Later Middle Ages (Oxford, 1975), pp. 40-41. On the opening up of new stratifications within village communities, see
10. M. Bourin, ' Peasant elites and village communities in the south of France, 1200-1350 ', in Rodney Hilton's Middle Ages: an Exploration of Historical Themes, ed., P. Coss, C. Dyer, and, C. Wickham, (Oxford, 2007), pp. 101-114
11. R. Hilton, ' Les communautés villageoises en Angleterre au moyen âge ', in Les Communautés Villageoises en Europe occidentale (Auch, 1984), pp. 118-128. This was even more so by the early modern period
12. (see, K. Wrightson, ' Aspects of social differentiation in rural England, c.1580-1660 ', Jour. Peasant Stud., v (1977-8), 33-47).
13. J. Whittle, The Development of Agrarian Capitalism: Land and Labour in Norfolk, 1440-1580 (Oxford, 2000), pp. 314-315
14. P. Coote, and, D. Parker, ' Agrarian class structure and the development of capitalism: France and England compared ', in The Brenner Debate, ed., T. Aston, and, C. Philpin, (Cambridge, 1985), pp. 79 -90, at p. 85
15. P. Glennie, ' In search of agrarian capitalism: manorial land markets and the acquisition of land in the Lea Valley, c.1450-c.1650 ', Continuity & Change, iii (1988), 11-40, at pp. 14-20
16. B. Campbell, ' Population pressure, inheritance and the land market in a 14th-century peasant community ', in Land, Kinship and Life-cycle, ed., R. Smith, (Cambridge, 1984), pp. 87-134.
17. C. Tilly, ' Migration in modern European history ', in Human Migration: Patterns and Policies, ed., W. McNeill, and, R. Adams, (Bloomington, Ind., 1978), pp. 48-74, at p. 53.
18. See also, M. Flinn, The European Demographic System, 1500-1820 (Baltimore, Md., 1981), p. 23
19. D. Grigg, The Dynamics of Agricultural Change: the Historical Experience (1982), pp. 110-113.
20. J. Blum, The End of the Social Order in Rural Europe (Princeton, N.J., 1978), p. 111.
21. S. Epstein, ' Cities, regions and the late medieval crisis: Sicily and Tuscany compared', Past & Present, cxxx (1991), 3-50
22. ' Town and country: economy and institutions in late-medieval Italy ', Econ. Hist. Rev., xlvi (1993), 453-477, at pp. 466-9.
23. M. Nenci, ' Ricerche sull'immigrazione dal contado alla città di Firenze nella seconda metà del XIII secolo ', Studi e Ricerche, i (1981), 139-177
24. W. Day Jr,., ' Population growth and productivity: rural-urban migration and the expansion of the manufacturing sector in 13th-century Florence ', in Labour and Labour Markets Between Town and Countryside (Middle Ages-19th Century), ed., B. Blondé, M. Galand, and, E. Vanhaute, (Turnhout, 2001), pp. 82-110.
25. D. Herlihy, ' Santa Maria Impruneta: a rural commune in the late middle ages ', in Florentine Studies: Politics and Society in Renaissance Florence, ed., N. Rubinstein, (1968), pp. 242-276
26. C. Klapisch-Zuber, ' Villaggi abbandonati ed emigrazioni interne ', in Storia d'Italia: i documenti, v, ed., R. Romano, and, C. Vivanti, (Turin, 1973), pp. 311-369
27. C. Klapisch-Zuber, and, J. Day, ' Villages désertés en Italie: esquisse ', in Villages désertés et histoire économique: XI-XVIII siècle, ed., R. Romano, and, P. Courbin, (Paris, 1965), pp. 419-459, at pp. 437-8, 442-3.
28. E. Faini, ' Da Bagno a Ripoli a Firenze (e ritorno) ', in Alle porte di Firenze: il territorio di Bagno a Ripoli in età medievale, ed., P. Pirillo, (Rome, 2008), pp. 41-56
29. 'L'emigrazione dal Valdarno Superiore a Firenze nel XII secolo: una storia mancata ', in Storie di una pieve del Valdarno: San Romolo a Gaville in età medievale, ed., P. Pirillo, and, M. Ronzani, (Rome, 2008), pp. 105-121.
30. There is an overview of urban land accumulation in, G. Cherubini, ' La proprietà fondiaria nei secoli XV-XVI nella storiografia italiana ', Società e Storia, i (1978), 9-33.
31. L. Chiappa Mauri, ' Riflessioni sulle campagne lombarde del quattro-cinquecento ', Nuova Rivista Storica, lxix (1985), 123-130, at p. 129
32. G. Panjek, ' Beni comunali: note storiche e proposte di ricerca ', in Venezia e la terraferma attraverso le relazioni dei Rettori, ed., A. Tagliaferri, (Milan, 1981), pp. 371-382
33. R. Rao, ' Risorse collettive e tensioni giurisdizionali nella pianura vercellese e novarese (XII-XIII secolo) ', Quaderni Storici, cxx (2005), 753-776 and
34. ' Lo spazio del conflitto. I beni comunali nel Piemonte del basso Medioevo ', Zapruder, xi (2006), 8-25.
35. S. Epstein, ' The peasantries of Italy', in The Peasantries of Europe from the 14th to the 18th Centuries, ed., T. Scott, (1998), pp. 75-109, at p. 89. On late medieval urban land acquisition in the terraferma of Venice
36. see, G. Gullino, ' Quando il mercante costrui la villa: le proprietà dei Veneziani nella terraferma ', in Storia di Venezia: Dal Rinascimento al Barocco, iv (Rome, 1994), 875-924
37. D. Beltrami, La penetrazione economica dei veneziani in terraferma: forze di lavoro e proprietà fondiaria nella campagne venete dei secoli XVII e XVIII (Venice, 1961).
38. L. Arcangeli, ' Giurisdizioni feudali e organizzazione territoriale nel Ducato di Parma (1545-87)', in Le corti farnesiane di Parma e Piacenza, 1545-1622, ed., M. Romani, (2 vols., Rome, 1978), i. 91-121, at p. 97
39. G. Chittolini, La formazione dello stato regionale e le istituzioni del contado (Turin, 1979), pp. 261-265.
40. D. Curtis, and, M. Campopiano, ' Medieval land reclamation and the creation of new societies: comparing Holland and the Po Valley, 800-1500 ', Jour. Hist. Geography (2013), forthcoming.
41. J. Gutton, La Société et les pauvres en Europe, XVIe-XVIIIe siècles (Paris, 1974), pp. 104-106.
42. M. Campopiano, ' Rural communities, land clearance and water management in the Po Valley in the central and late middle ages ', Jour. Medieval Hist., xxxix (2013), 377-393.
43. On the floods in northern Italy, see, E. Guidoboni, ' Human factors, extreme events and floods in the lower Po Plain (northern Italy) in the 16th century', Environment and History, iv (1998), 279-308
44. G. Alfani, ' Population and environment in northern Italy during the 16th century ', Population, lxii (2007), 559-595, at p. 581.
45. On the general process, see, L. Lucassen, and, J. Lucassen, ' The world we lost: European migrations 1500-1830 ', in Leaving Home: Migration Yesterday and Today, ed., D. Knauf, and, B. Moreno, (Bremen, 2009), pp. 11-24.
46. E. Gruter, La Naissance d'un grand vignoble: les seigneuries de Pizay et Tanay en Beaujolais au XVIe et au XVIIe siècles (Lyon, 1977), pp. 83-91.
47. J. Jacquart, La Crise Rurale en Ile-de-France, 1550-1670 (Paris, 1974), pp. 724-725
48. G. Béaur, La Marché foncier à la veille de la Révolution: les mouvements de propriété beaucerons dans les régions de Maintenon et de Janville de 1761 à 1790 (Paris, 1984), pp. 186-204
49. G. Frêche, Toulouse et la région Midi-Pyrénées au siècle des lumières (vers 1670-vers 1789) (Paris, 1974), pp. 164-168, 191-2
50. P. Goubert, Beauvais et le Beauvaisis de 1600 à 1730: contribution à l'histoire sociale de la France du XVIIe siècle (Paris, 1960).
51. J. Martin, ' The parliamentary enclosure movement and rural society in Warwickshire ', Agricultural Hist. Rev., xv (1967), 19-39, at pp. 22-3.
52. B. Holderness, ' "Open" and "close" parishes in England in the 18th and 19th centuries ', Agricultural Hist. Rev., xx (1972), 126-139, at p. 130
53. R. Lawton, ' Rural depopulation in England and Wales ', in English Rural Communities: the Impact of a Specialized Economy, ed., D. Mills, (1973), pp. 195-219, at pp. 227-8.
54. M. Oris, ' Cultures de l'éspace et cultures économiques parmi les populations urbaines liégeoises au xixe siècle ', in Les Chemins de la migration en Belgique et au Québec du XVIIe au XXe siècle, ed., Y. Landry, and others (Louvain, 1995), pp. 165-172.
55. S. Hochstadt, Mobility and Modernity: Migration in Germany, 1820-1989 (Ann Arbor, Mich., 1999)
56. J. Jackson, Migration and Urbanisation in the Ruhr Valley, 1821-1914 (Atlantic Highlands, N.J., 1997).
57. P.-A. Rosenthal, Les Sentiers Invisibles: éspace, familles, et migrations dans la France du 19e siècle (Paris, 1999).
58. J. Rydström, Sinners and Citizens: Bestiality and Homosexuality in Sweden, 1880-1950 (Chicago, Ill., 2003), p. 55.
59. A historiography provided in, O. Grant, Migration and Inequality in Germany 1870-1913 (Oxford, 2005), p. 34.
60. See also the older, R. Heberle, ' The causes of rural-urban migration: a survey of German theories ', Amer. Jour. Sociology, xliii (1938), 932-950.
61. D. Gilmore, ' The class consciousness of the Andalusian rural proletarians in historical perspective', Ethnohistory, xxiv (1977), 149-161, at p. 154.
62. Emphasized in, L. Lucassen, and, W. Willems, ' Why people want to live in the city: looking back ', in Living in the City: Urban Institutions in the Low Countries, 1200-2010 (2012), pp. 216-226.
63. E. Wrigley, ' Men on the land and men in the countryside: employment in agriculture in early-19th century England ', in The World we have Gained: Histories of Population and Social Structure, ed., L. Bonfield, R. Smith, and, K. Wrightson, (Oxford, 1986), pp. 295-336
64. ' Urban growth and agricultural change: England and the continent in the early modern period ', Jour. Interdisciplinary Hist., xv (1985), 683-728. This is a view influenced by
65. E. Jones, ' Agricultural origins of industry ', Past & Present, xl (1968), 58-71.
66. Terms used in calculating the 'Human Development Index'.
67. See, in general, M. Bunce, Rural Settlement in an Urban World (1982). For a specific recent study
68. see, F. Collantes, ' The decline of agrarian societies in the European countryside: a case study of Spain in the 20th century ', Agricultural Hist., lxxx (2007), 76-97.
69. F. Collantes, El declive demográfico de la montana Espanola (1850-2000). ¿Un drama rural ? (Madrid, 2004)
70. F. Collantes, and, V. Pinilla, ' Extreme depopulation in the Spanish rural mountain areas: a case study of Aragon in the 19th and 20th centuries ', Rural Hist., xv (2004), 149-166.
71. See skewed demographic profiles in rural Africa where women, children and the elderly are over-represented, in, M. Yacoob, and, M. Kelly, Secondary Cities in West Africa: the Challenge for Environmental Health and Prevention (Comparative Urban Stud. Occasional Paper Ser., xxi, 1999), p. 5. Similarly see distorted populations in Russian villages described in
72. J. Pallot, ' Rural depopulation and the restoration of the Russian village under Gorbachev ', Soviet Stud., xlii (1990), 655-674, at p. 655.
73. F. Kruger, ' Taking advantage of rural assets as a coping strategy for the urban poor: the case of rural urban interrelations in Botswana', Environment & Urbanization, x (1998), 119-134
74. P. Jacobi, ' Environmental problems in Sao Paolo: the challenge for co-responsibility and innovative crisis management ', Jour. Contingencies & Crisis Management, v (1997), 131-139
75. M. Pelling, The Vulnerability of Cities: Natural Disasters and Social Resilience (2003), p. 59.
76. F. Snowden, Violence and Great Estates in the South of Italy: Apulia, 1900-22 (Cambridge, 1986)
77. T. Tentori, ' Social classes and family in a southern Italian town: Matera ', in Mediterranean Family Structures, ed., J. Perstiniany, (Cambridge, 1976), pp. 273-285
78. P. Arlacchi, Mafia, Peasants and Great Estates: Society in Traditional Calabria (Cambridge, 1983), pp. 123-198
79. M. Rossi-Doria, ' The land tenure system and class in southern Italy ', Amer. Hist. Rev., lxiv (1958), 46-53.
80. N. Colclough, ' Variation and change in land use and settlement patterns in south Italy: Ascoli Satriano 1700-1990. The making of a southern agro-town ', Hist. and Anthropology, xxi (2010), 1-17. A wide spread of immigrants into the 'agro-towns' of Apulia has been noted for the 18th and 19th centuries
81. (see, S. Russo, ' Uomini e colture: questioni di carte ', in Storia e misura: indicatori sociali ed economici nel mezzogiorno d'Italia (secoli XVIII-XX), ed., R. De Lorenzo, (Milan, 2007), p. 81
82. S. Russo, ' La cerealicoltura del Tavoliere e la montagna Appenninica (secoli XVIII-XIX) ', in Economie del tempo: persistenze e cambiamente negli Appennini in età moderna, ed., A. Calafati, and, E. Sori, (Milan, 2004), pp. 117-125
83. S. Russo, ' I lavoratori delle masserie: geografia della provenienze ', in Il paesaggio agrario di Cerignola fra settecento e ottocento (Cerignola, 1999), pp. 29-31).
84. A. Blok, ' South Italian agro-towns ', Comparative Stud. Soc. & Hist., xi (1969), 121-135
85. G. Labrot, ' La città meridionale ', in Storia del mezzogiorno, viii, ed., G. Galasso, and, R. Romeo, (Rome, 1984), pp. 215-292, at p. 221
86. G. Djurfeldt, ' Classes as clients of the state: landlords and labourers in Andalusia ', Comparative Stud. Soc. & Hist., xxxv (1993), 152-182, at pp. 174-5.
87. Original view in, A. Verhulst, and, R. de Bock-Doehaerd, ' Het social-economische leven tot circa 1000 ', in Algemene geschiedenis der Nederlanden, ed., D. Blok, W. Prevenier, and, D. Roorda, (Haarlem, 1981), pp. 183-215. Studies revising this position include
88. A. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit en de ontginningen in de Utrechtse Vechtstreek (Hilversum, 1993), pp. 121-132
89. B. Braams, Weyden en zeyden in het broek: middeleeuwse ontginning en exploitatie van de kommen in het Land van Heusden en Altena (Wageningen, 1995)
90. E. Palmboom, Het kapittel van Sint Jan te Utrecht: een onderzoek naar verwerving, beheer en administratie van het oudste goederenbezit (elfde-veertiende eeuw) (Amsterdam, 1992)
91. C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen: een institutioneel-geografische studie (Utrecht, 1983), pp. 150-161
92. W. van Es, J. van Doesburg, and, I. van Koningsbruggen, Van Dorestad naar Wijk bij Duurstede: het ontstaan van een stad ca. 600-1500 na Chr. (Abcoude, 1998).
93. The diversity of manors near the Rhine is discussed in, A. Verhulst, ' La diversité du régime domanial entre Loire et Rhin à l'époque carolingienne', in Villa, Curtis, Grangia: Landwirtschaft zwischen Loire und Rhein von der Romerzeit zum Hochmittelalter, ed., W. Janssen, and, D. Lohrmann, (Munich, 1983), pp. 133-138. Curtes and 'type dispersé' granges are addressed in
94. R. Fossier, ' Les granges de Clairvaux et la règle Cistercienne ', in Citeaux in de Nederlanden, vi (1955), 259-266, at p. 265.
95. On these river-edge settlements, see, R. den Uyl, ' Dorpen in het rivierengebied ', Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, xi (1958), 97-114
96. J. Renes, and, G. van de Ven, ' Siedlung und Landschaft im östlichen Rhein-Maas-Delta ', Siedlungsforschung, vii (1989), 173-179
97. J. Harten, ' Dorpen in het rivierengebied: speurtocht naar planning ', Nederlandse Geografische Studies, lxviii (1988), 155-176.
98. D. Blok, ' De enken', Driemaandelijkse Bladen, x (1958), 1-5
99. J. Harten, ' Oude nederzettingsvormen in de Bommelerwaard ', in Het landschap van de Bommelerwaard, ed., H. Berendsen, (Amsterdam, 1986), pp. 267-290, at pp. 73-5.
100. T. Weijschedé, R. Exaltus, A. Koomen, and, B. van Bemmel, Gaafheid van bodem en relief gemeente Lingewaal en gemeente Geldermalsen: kennisinstrument bij de relatie culturhistorie en ruimtelijke ontwikkelingen (Wageningen, 2006), p. 33.
101. B. van Bavel, Goederenverwerving en goederenbeheer van de abdij Marienweerd, 1129-1592 (Hilversum, 1993), pp. 227-228. Fleeing serfs were common in 13th-century Europe; for a comparative example, see
102. E. Jones, ' Some Spalding priory vagabonds of the 1260s ', Hist. Research, lxxiii (2000), 93-104. They were also present even earlier, for example in Wallonia
103. (, A. Joris, La Ville de Huy au moyen âge (Paris, 1959), pp. 479-484).
104. B. van Bavel, Manors and Markets: Economy and Society in the Low Countries, 500-1600 (Oxford, 2010), p. 86
105. J. Kuys, ' Dagelijkse heerlijkheden in de Bommeler- en Tielerwaard tot omstreeks het midden van de zeventiende eeuw ', Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, lxx (1978/9), 1-35, at p. 3.
106. J. Oudhof, ' Sporen en structuren ', in 'Huis Malburg' van spoor tot spoor: een middeleeuwse nederzetting in Kerk-Avezaath, ed., J. Oudhof, J. Dijkstra, and, A. Verhoeven, (Amersfoort, 2000), pp. 329-352
107. A. Botman, and, M. Kenemans, ' Sporen en structuren ', in Twaalf eeuwen bewoning langs de Linge bij De Stenen Kamer in Kerk-Avezaath, ed., A. Verhoeven, and, O. Brinkkemper, (Amersfoort, 2001), pp. 59-130.
108. E.g., in, C. Dyer, An Age of Transition? Economy and Society in England in the Later Middle Ages (Oxford, 2005)
109. C. Dyer, ' The ineffectiveness of lordship in England, 1200-1400 ', Past & Present, cxcv (2007), 69-86
110. G. Bois, Crise du féodalisme: économie rurale et démographie en Normandie orientale du début du 14e siècle au milieu du 16e siècle (Paris, 1974)
111. R. Hilton, ' A crisis of feudalism? ', Past & Present, lxxx (1978), 3-19
112. J. Ragnar Myking, ' Peasants' land control in Norway ', in Land, Lords and Peasants: Peasants' Right to Control Land in the Middle Ages and the Early Modern Period-Norway, Scandinavia and the Alpine Region, ed., T. Iversen, and, J. Ragnar Myking, (Trondheim, 2005), pp. 3-22, at p. 20
113. L. Genicot, ' Crisis: from the middle ages to modern times ', in Cambridge Economic History of Europe, i (Cambridge, 1966), pp. 703-721.
114. 2% of land was common, 2% unknown.
115. 1% of land was common.
116. 1% of land was common.
117. On this issue, see, B. van Bavel, ' The organisation and rise of land and lease markets in northwestern Europe and Italy, c.1000-1800 ', Continuity & Change, xxiii (2008), 13-53
118. ' The emergence and growth of short-term leasing in the Netherlands and other parts of northwestern Europe (11th-17th centuries): a chronology and a tentative investigation into its causes ', in The Development of Leasehold in Northwestern Europe c.1200-1600, ed., B. van Bavel, and, P. Schofield, (Turnhout, 2008), pp. 179-213.
119. L. Genicot, L'Economie Rurale Namuroise au bas moyen âge (4 vols., Louvain, 1974), i. 125-159.
120. In contrast to parts of late medieval England, for example, where peasants purchased or leased demesnes of manorial lords with declining fortunes (see, R. Lomas, ' The priory of Durham and its demesnes in the 14th and 15th centuries ', Econ. Hist. Rev., xxxi (1978), 339-353, at pp. 341, 345
121. M. Mate, ' The farming out of manors: a new look at the evidence from Canterbury cathedral priory ', Jour. Medieval Hist., ix (1983), 331-344
122. F. Du Boulay, ' Who were farming the English demesnes at the end of the middle ages? ', Econ. Hist. Rev., xvii (1964-5), 443-455).
123. B. van Bavel, ' Land, lease and agriculture: the transition of the rural economy in the Dutch river area from the 14th to the 16th century ', Past & Present, clxxii (2001), 3-43, at pp. 29-30.
124. For the possibilities and limitations of this source, see, B. van Bavel, ' Pachtboek, pachtcontract, legger, pachtrekening-courant en rekening: typologie en interpretatie van de laat-middeleeuwse bronnensoorten met betrekking tot de verpachting van grondbezit ', in Vander rekeninghe: bijdragen aan het symposium, ed., J. Smit, D. den Boer, and, J. Marsilje, (The Hague, 1998), pp. 99-110.
125. Van Bavel, p. 29.
126. On the settlement development, see, D. Curtis, ' Pre-industrial societies and strategies for the exploitation of resources: a theoretical framework for understanding why some settlements are resilient and some settlements are vulnerable to crisis ' (unpublished Utrecht University Ph.D. thesis, 2012), ch. 5.
127. For public auctions in the river area, see, J. Kuys, De ambtman in het kwartier van Nijmegen (ca. 1250-1543) (Nijmegen, 1987), pp. 164-169. For public auctions in the Land van Culemborg, see
128. Hoofdstukken uit de Nederlandse rechtsgeschiedenis, ed., F. Cerutti, (Nijmegen, 1972), p. 192. For public auctions in the general Rhineland, see
129. P. Nève, ' De overdracht van onroerend goed in de middeleeuwen ', Ars Notariatus, xxxii (1985), 23-37, at pp. 27-9
130. D. Kastner, Das Schoffenbuch der Stadt Zülpich und die Urkunden des Stadtarchivs (Cologne, 1996), pp. 12-14.
131. E. van Olst, ' Rijsen Ooijen, een historische boerderij in de Tielerwaard ', in Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek; Jaarverslag 1987 (Arnheim, 1988), 28-53, at p. 30.
132. On the rearrangement of the layout of large farms (formed on Marienweerd's land), see for the Haag Spijk (Buurmalsen), Gelders Archief Arnhem (hereafter G.E.L.A.), AMtB 2, 1170, no. 68, fos 5v-6r, no. 69, fo. 3, no. 73, fo. 177, no. 74, fos. 133-4, no. 171. For Treeft (Buurmalsen), see G.E.L.A., AMtB 2, 1170, no. 68, fo. 6r, no. 69; Cartularium der abdij Marienweerd, ed., J. de Fremery, (The Hague, 1890), no. 363; G.E.L.A., AMtB 1, 0283, no. 9. For Ganshoevel (Marienweerdse Veld), see de Fremery, nos. 49, 51, 347; G.E.L.A., AMtB 2, 1170, no. 68, fos. 2, 6r, no. 73, no. 38; G.E.L.A., Oud Archief Tiel, 0001, nos. 852-7. For De Woerd (Marienweerdse Veld), see de Fremery, no. 349; G.E.L.A., AMtB 2, 1170, no. 68, fos. 1r-8r, no. 38. For Dijstelcamp (Marienweerdse Veld), see G.E.L.A., AMtB 2, 1170, no. 68, fo. 3v, no. 73.
133. Van Bavel, ' Land, lease and agriculture ', p. 31
134. B. van Bavel, ' Elements in the transition of the rural economy: factors contributing to the emergence of large farms in the Dutch river area (15th-16th centuries) ', in Peasants into Farmers? The Transformation of Rural Economy and Society in the Low Countries (Middle Ages-19th Century) in the Light of the Brenner Debat e, ed., P. Hoppenbrouwers, and, J. L. van Zanden, (Turnhout, 2001), pp. 275-338.
135. As seen elsewhere in the Low Countries, in, A. van der Woude, ' Large estates and small holdings: lords and peasants in the Netherlands during the late middle ages and early modern times', in Grand domaine et petites exploitations en Europe au moyen âge et dans le temps modernes, ed., P. Gunst, and, T. Hoffmann, (Budapest, 1982), pp. 193-207, at pp. 194-5
136. J. Jansen, Landbouw en economische golfbeweging in Zuid-Limburg 1250-1800: een analyse van de opbrengst van tienden (Assen, 1979)
137. C. Baars, De geschiedenis van de landbouw in de Beijerlanden (Wageningen, 1973), pp. 122-124, 200-4.
138. The band of landless labourers is well discussed in, B. van Bavel, ' The transition in the Low Countries: wage labour as an indicator of the rise of capitalism in the countryside, 14th-17th centuries ', in Cross, Dyer and Wickham, pp. 286-303
139. ' Rural wage labour in the 16th-century Low Countries: an assessment of the importance and nature of wage labour in the countryside of Holland, Guelders and Flanders ', Continuity & Change, xxi (2006), 503-532.
140. Van Bavel, Marienweerd, p. 396.
141. Van Bavel, Transitie, p. 575; G.E.L.A., Abdij Marienweerd te Beesd 2, 1170, no. 67, no. 116, fos. 35-6.
142. For an excellent list of drowned settlements, see, O. Knottnerus, ' Verdwenen dorpen ', Groninger Kerken, xxviii (2011), 3-8.
143. H. Halbertsma, ' Sporen van verdronken dorpen en verlaten Cistercienser kloosters, Dollardgebieden (Groningen) ', Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, iii (1952), 18-20
144. R. Bärenfänger, and, H. Groenendijk, ' Versunkene Siedlungen am Dollart ', Archäologie in Niedersachsen, ii (1999), 116-119
145. J. Molema, ' De opgravingen op het kerkhof van het verdronken dorp Scheemda ', Palaeohistoria, xxxii (1990), 247-270.
146. On this process, see, P. Hoppenbrouwers, ' Grondgebruik en agrarische bedrijfsstructuur in het Oldambt na de vroegste inpolderingen (ca. 1630-ca. 1720) ', in Het Oldambt, ii: Nieuw visies op geschiedenis en actuel problemen, ed., J. Elerie, and, P. Hoppenbrouwers, (Groningen, 1991), pp. 73-95.
147. Curtis, ' Pre-industrial societies ', pp. 221, 287. On the Gini index, 0 is a society with a totally equal distribution of resources, while 1 is a society with resources entirely in the hands of one interest group.
148. D. Curtis, ' Florence and its hinterlands in the late middle ages: contrasting fortunes in the Tuscan countryside, 1300-1500 ', Jour. Medieval Hist., xxxviii (2012), 472-499, at p. 483.
149. R. Paping, Voor een handvol stuivers: de levensstandaard van boeren, arbeiders en middenstanders op de Groninger klei, 1770-1860 (Groningen, 1995), pp. 71-74.
150. Nationaal Archief Den Haag, Archief familie van Hogendorp, no. 186;, J. van Lennep, Nederland in den goeden ouden tijd zijnde het dagboek van hunne reis te voet, per trekschuit en per diligence van Jacob van Lennep en zijn vriend Dirk van Hogendorp door de Noord-Nederlandsche provintien in den jare 1823, ed., M. E. Kluit, (Utrecht, 1942), pp. 91-95
151. J. Marshall, Travels through Holland, Flanders, Germany, Denmark, Sweden, Lapland, Russia, the Ukraine and Poland in the Years 1768, 1769, and 1770 (4 vols., 1772), i. 190
152. A. Fischer, Lotgevallen op eene reize van Riga, over Holland, door Spanjen en een gedeelte van Italien (Amsterdam, 1802), p. 18
153. D. de Roo van Alderwerelt, ' Een reis door Friesland, Drente, en Groningen in het jaar 1845 ', De Vrije Fries, xlviii (1968), 5-29, at p. 22
154. I. Botke, ' Hier werd ons oog verrukt. Het oordeel van vreemdelingen over de Groninger boer in de negentiende eeuw ', Stad en Lande: Cultuur-Historisch Tijdschrift voor Groningen, iv (1995), 13-19.
155. See, I. Botke, Boer en heer: 'de Groninger boer' 1760-1960 (Groningen, 2002)
156. '" K had nooit in mijn stoutste dromen eenigzins gedacht": de wording van een nieuwe plattelandselite ', in De Groninger boer: de wording van een nieuwe plattelandselite 1775-187 5, ed., I. Botke, and, H. Maring, (Leeuwarden, 1999), pp. 5-60
157. I. Botke, ' Provinciaal, maar niet zonder smaak. Schilders, ververs, glazenmakers en de Groninger boerenwoning in de eerste helft van de negentiende eeuw: een verkenning ', Veenkoloniale Volksalmanak. Jaarboek voor de Geschiedenis van de Groninger Veenkolonien, viii (1996), 9-37
158. ' Van de boer hangt alles of: de Groninger landbouwer in eigen en andermans ogen, 1800-1900 ', in Rondom de reductie: vierhonderd jaar provincie Groningen 1594-1994, ed., P. Boekholt, and others (Groningen, 1994), pp. 287-308
159. L. Boer, ' Een Oldambster herenboer op het Haagse pluche: J. F. Zijlker (1805-68) en het Oldambt ', Veenkoloniale Volksalmanak. Jaarboek voor de Geschiedenis van de Groninger Veenkolonien, xi (1999), 9-22
160. W. Doornbos, ' De Groningers en hun boeken ', Gruoninga. Jaarboek voor Genealogie, Naam- en Wapenkunde, xli (1996-7), 160-170
161. A. Schuurman, Materiële cultuur en levenstijl. Een onderzoek naar de taal der dingen op het Nederlandse platteland in de negentiende eeuw: de Zaanstreek, Oost-Groningen, Oost-Brabant (Wageningen, 1989).
162. W. Formsma, Beklemrecht en landbouw: een agronomisch-historische studie over het beklemrecht in Groningen, in vergelijking met ontwikkelingen elders (Groningen, 1980), pp. 98-108. This was also a feature in Friesland
163. (see, M. Blauw, Van Friese grond: agrarische eigendoms- en gebruiksverhoudingen en de ontwikkelingen in de Friese landbouw in de negentiende eeuw (Leeuwarden, 1995), pp. 251-253).
164. The settlement pattern of the labourers is noted in, A. Schuurman, ' Tussen "beschaving" en "verwildering": de ontwikkeling van de materiele cultuur van de boeren in oost-Groningen in de negetiende eeuw', in Elerie and Hoppenbrouwers, pp. 105-133, at p. 117. For examples of peat-plot leases, see G.A., NV Ennemaborg te Midwolda, 1660-1964, 402, nos. 63, 355.
165. The verpondingen do not give all the explicit occupational or social categories of landowners. This information had to be extracted from cross-referencing a number of works (G.A., 'Lijst van gezagsdragers vermeld in het Regeringsboek afkomstig uit het Gemeente-archief Groningen, 1594-ca. 1811' < http://files.archieven.nl/5/f/1700/1700-16.pdf > [accessed 20 June 2013]
166. S. Abels, Doopsgezinde families in het Oldambt (1520-1811) (Eexterzandvoort, 2002)
167. Boerderijen en hun inwoners in Noord- en Zuidbroek, ed., T. Boelema-Diddens, (Zuidbroek, 1990)
168. De boerderijen in het 'Wold-Oldambt': Scheemda, Midwolda, Ekamp, Meerland, Heiligerlee, Westerlee, Meerden, ed., S. H. Albers, and others (2 vols., Scheemda, 1997)
169. H. Feenstra, Spinnen in het web: Groningse regenten in relatie tot het omringende platteland tijdens de Republiek (Assen, 2007)).
170. Comprising Hunsingo, Fivelingo and the N.-W. Kwartier (other areas of Groningen) from the 'grastallen' of 1755, found in, Paping, Voor een handvol stuivers, p. 184.
171. 7% in the hands of provincial or 'Ommelanden' administration.
172. 23% in the hands of provincial or 'Ommelanden' administration.
173. R. Paping, ' De Groningse verpondingsregisters ', Broncommentaren, iv (1985), 310-339, at p. 331.
174. M. Schroor, Wotter: waterstaat en waterschappen in de provincie Groningen 1850-1995 (Groningen, 1995), p. 58.
175. See the map in G.A., Kaartenverzameling, no. 1307.
176. G.A., Kaartenverzameling, nos. 990-1.
177. G.A., Losse stukken register Feith, meest charters, 1246-1864, 2241, nos. 353, 371, 456, 467, 499, 535, 668, 766, 776, 854, 880, 903, 909, 936-7, 944, 957, 1017, 1019-20, 1029.
178. G.A., Kadaster, 1832.
179. O. Knottnerus, ' Culture and society in the Frisian and German North Sea coastal marshes (1500-1800) ', in Eau et développement dans l'Europe moderne, ed., S. Ciriacono, (Paris, 2004), pp. 139-154, at p. 144.
180. J. van den Broek, ' Graven bij Stootshorn: de verbinding tussen Groningen en het Oldambt gedurende de oorlogsjaren 1580-1594 ', in Stad en regio, ed., G. Collenteur, and others (Groningen, 2010), pp. 99-113, at p. 100.
181. Ostfriesisches Urkundenbuch, ii, ed., E. Friedländer, (Emden, 1881), no. 112.
182. M. Schroor, and, O. Knottnerus, ' De opstand 1568-96 ', in Geschiedenis van Groningen, ii, ed., M. Duijvendak, and, H. Feenstra, (Zwolle, 2008), pp. 136-137. The transport networks in the Oldambt were improved substantially in the course of the 19th century (see
183. M. Clement, Transport en economische ontwikkeling: analyse van de modernisering van het transportsysteem in de provincie Groningen (1800-1914) (Groningen, 1994)).
184. C. Dijkstra, ' De Oldambten tegen de stad-een vruchteloze strijd ', Groningse Volksalmanak. Historisch Jaarboek voor Groningen (1974 /5), pp. 39-58.
185. M. 't Hart, ' Rulers and repertoires: the revolt of a farmers' republic in the early modern Netherlands', in Challenging Authority: the Historical Study of Contentious Politics, ed., M. Hanagan, L. Page Morch, and, W. te Brake, (Minneapolis, Minn., 1998), pp. 197-212, at p. 202.
186. Dijkstra, pp. 56-58. On invoking historical precedents from Hapsburg rule, see
187. A. de Blécourt, Oldambt en de Ommelanden: rechtshistorische opstellen met bijlagen (Assen, 1935), p. 361. The invoking of old land rights from 1471 is described in
188. H. Feith, ' Geschiedkundig berigt van de vorenstaande oud-Oldambster en Reiderlandsche landregten van 1471 en 1327 ', Pro Excolendo Jure Patrio, vi (1846), 745-767.
189. H. Hurenkamp, ' Groningen van stadstaat tot stad van het noorden ', in Collenteur and others, p. 45.
190. M. Muller, Een economische geschiedenis van Europa vanaf de vroeg middeleeuwen tot omstreeks 1980 (The Hague, 1988), pp. 50-51.
191. M. Schroor, ' Een vlucht voorwaarts: bespiegelingen rond de economisch-geografische politiek van het stadsbestuur van Groningen in het begin van de 17 de eeuw ', in Historisch Jaarboek Groningen (Groningen, 2003), pp. 37-58. For urban influence on the development of this region, see
192. J. Voerman, Verstedelijking en migratie in het Oost-Groningse veengebied 1800-1940 (Assen, 2001).
193. M. Gerding, Vier eeuwen turfwinning: de verveningen in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel tussen 1550 en 1950 (Wageningen, 1995), p. 360.
194. H. Keuning, De regio Groningen (Groningen, 1974), p. 49.
195. M. Schroor, Stadsstaat Groningen: de Groninger stadsrechten en buitenbezittingen 1612-2000 (Groningen, 1999), p. 46.
196. See also, I. Matthey, ' Op fiscaal kompas; een bijdrage tot de
197. G.A., Losse stukken register Feith, meest charters, 1246-1864, 2241, no. 307;, A. de Blécourt, Het stadsmeierrecht in de Groninger Veenkolonien, i (Groningen, 1907), p. v; G.A., Archief Veenkantoor, no. 384.
198. See also, Hurenkamp, p. 45.
199. G.A., Losse stukken register Feith, meest charters, 1246-1864, 2241, nos. 582, 1151.
200. A more detailed explanation may be found in, P. Priester, De economische ontwikkeling van de landbouw in Groningen 1800-1910: een kwalitatieve en kwantitatieve analyse (Wageningen, 1991), pp. 110-118
201. W. Tijms, Groninger graanprijzen: de prijzen van agrarische producten tussen 1546 en 1990 (Wageningen, 2000).
202. On the effects of these floods, see, T. Ufkes, ' De Kerstvloed van 1717. Oorzaken en gevolgen van een natuurramp ' (unpublished Univesity of Groningen Ph.D. thesis, 1984).
203. O. Knottnerus, ' Yeoman and farmers in the Wadden Sea coastal marshes, c.1500-1900 ', in Landholding and Land Transfer in the North Sea Area (Late Middle Ages-19th Century), ed., B. van Bavel, and, P. Hoppenbrouwers, (Turnhout, 2004), pp. 149-186, at pp. 180-1.
204. P. Priester, ' De economische ontwikkeling van de landbouw in het Oldambt in de negentiende eeuw ', in Elerie and Hoppenbrouwers, pp. 95-104, at p. 102. For the arable-pastoral ratio in 1661, see G.A., Ommelander Archief, no. 1058.
205. With particular reference to the river area, see ' Niederdeutsche Chroniken aus dem XV. Jahrhundert ', ed., A. Meister, Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein, lxx (1901), 43-64, at p. 51. This was also the case for nearby Xanthen along the Rhine
206. (see Urkundenbuch des Stiftes Xanten, (vor590)-1359, i, ed., P. Weiler, (Bonn, 1935), no. 462.
207. W. Blockmans, ' The social and economic effect of the plague in the Low Countries ', Revue Belge de philologie et d'histoire, lviii (1980), 833-863.
208. B. van Bavel, ' People and land: rural population developments and property structures in the Low Countries, c.1300-c.1600 ', Continuity & Change, xvii (2002), 9-37, at p. 24.
209. Although it was not as severely afflicted as other parts of Groningen (see, P. Hoppenbrouwers, ' Demographische Entwicklung und Besitzverhä ltnisse im Wold-Oldambt (Provinz Groningen) (ca. 1630-1730). Die Quellen und ihre Probleme', in Bevölkerungsgeschichte im Vergleich: Studien zu den Niederlanden und Nordwestdeutschland, ed., E. Hinrichs, and, H. van Zon, (Aurich, 1988), pp. 9-26, at p. 25).
210. O. Knottnerus, ' Land kanaan aan de Noordzee: een vergeten hoofdstuk ', in Elerie and Hoppenbrouwers, pp. 25-72, at p. 44.
211. R. Paping, ' Family strategies concerning migration and occupations of children in a market-orientated agricultural economy ', Hist. of the Family, ix (2004), 159-191, at p. 159.
212. M. Wintle, ' Push-factors in emigration: the case of the province of Zeeland in the 19th-century ', Population Stud., xlvi (1992), 523-537, at pp. 525-6
213. R. Swierenga, ' Exodus Netherlands, promised land America ', Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, xcvii (1982), 517-537, at p. 522.
214. E. Hofstee, ' De ontwikkeling van de huwelijksvruchtbaarheid in het Oldambt in de periode 1880-1950 ', in De wereld der mensen: sociaal- wetenschappelijke opstellen aangeboden aan Prof. Dr. J. J. Fahrenfort ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar in de volkenkunde aan de Universiteit van Amsterdam, ed., J. Brummelkamp, and others (Groningen, 1955), pp. 295-353.
215. E. Karel, and, R. Paping, ' The rural succession myth: occupational careers and household formation of peasants' and farmers' offspring around 1800 ', Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, iv (2011), 44-75
216. E. Karel, and, R. Paping, ' Searching for a place to live: succession and child career strategies of peasant and farmer households in rural Drenthe and Groningen in the first half of the 19th century ' (unpublished paper, Posthumus Conference, University of Antwerp, 2011), pp. 19-20.
217. J. Weststrate, In het kielzog van moderne markten: handel en scheepvaart op de Rijn, Waal en Ijssel, ca. 1360-ca. 1560 (Hilversum, 2008), pp. 106-107
218. De rekeningen van de landsheerlijke riviertollen in Gelderland, 1394/5, ed., J. Westermann, (Arnhem, 1939), pp. 49-88. Other rights of the duke of Gelders are listed in
219. R. van Schaïk, ' Taxation, public finances and the state-making process in the late middle ages: the case of the duchy of Guelders ', Jour. Medieval Hist., xix (1993), 251-271, at p. 263.
220. B. van Bavel, ' De stadshoven van de Norbertijner abdijen tijdens de late middeleeuwen en het begin van de nieuwe tijd: een beknopte inleiding ', in De stadshoven: refuge, overslagplaats en stedelijke residentie. Verslagen van de contractdag van de werkgroep Norbertijnse geschiedenis in Nederland, ed., S. van de Perre, (Utrecht, 1995), pp. 9-26
221. B. van Bavel, ' Schakels tussen abdij en stad: de stadshoven van de norbertijner abdijen in de Nederlanden (ca. 1250-ca. 1600) ', Analecta Praemonstratensia, lxxvi (2000), 133-157. See, e.g., G.E.L.A., AMtB 2, 0170, no. 106.
222. P. Hoppenbrouwers, ' Agricultural production and technology in the Netherlands, c.1000-1500 ', in Medieval Farming and Technology: the Impact of Agricultural Change in Northwest Europe, c.1500-1850, ed., G. Astill, and, J. Langdon, (Turnhout, 2002), pp. 99-101.
223. Although some caution must be taken with using tithes to measure agricultural productivity and land under cultivation (see, G. Dejongh, and, E. Thoen, ' Arable productivity in Flanders and the former territory of Belgium in a long-term perspective (from the middle ages to the end of the ancien régime) ', in Land Productivity and Agro-systems in the North Sea Area (Middle Ages-20th Century): Elements for Comparison, ed., B. van Bavel, and, E. Thoen, (Turnhout, 1999), pp. 30-64, at p. 33
224. B. Dodds, ' Estimating arable output using Durham priory tithe receipts, 1341-1450 ', Econ. Hist. Rev., lvii (2004), 245-285, at pp. 254-7.
225. B. van Bavel, ' A valuation of arable productivity in the central part of the Dutch river area, c.1360-1570 ', in van Bavel and Thoen, pp. 297-310, at pp. 305-6.
226. J. den Hoed, ' Beschouwingen rond de Culemborgse stadsrechtbrief van 1318 ', Spiegel der Historie, iii (1968), 346-353, at pp. 349-50. On the development of specifically horse-fairs from the late 14th century onwards in the river area, see
227. J. Dijkman, Shaping Medieval Markets: the Organisation of Commodity Markets in Holland, c.1200-1450 (Leiden, 2011), pp. 60-61. On specifically horse-markets in the Betuwe, see
228. van Bavel, Goederenverwerving, pp. 450-451
229. F. van den Hombergh, ' Brugman en de broodnijd: problemen rond de Culemborgse paardenmarkt ', De Drie Steden, viii (1987), 3-9.
230. B. van Bavel, ' Eendenkooien in het Hollandse en Gelderse rivierengebied. Aanleg en vroegste exploitatie ', Historisch-Geografisch Tijdschrift, xx (2002), 16-20
231. M. van Tielfhof, ' Eendenkooien in Rijnland in de vroegmoderne tijd ', Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis, xiii (2004), 47-59.
232. See G.E.L.A., Waardenburg, no. 584; Nassause Domeinen, no. 148, fo. 231r; G.E.L.A., ORA Deil, no. 1089, fo. 141v. Many of these decoys were found in the lower-lying marshes such as the area of Beesd known as 'Over de Graaf', some belonging to hereditary leasers of the convent of Mary Magdalene at Wijk bij Duurstede (see Regionaal Archief Rivierenland Tiel, Archief Dijkstoel Beesd, 1552-1838, Verpondingen over Beesd 1690, no. 26).
233. de eeuw ', Historisch-Geografisch Tijdschrift, ii (1984), 9-19, table 1
234. J. Harten, ' De ontwikkeling van de landbouw in Groningen gedurende de achtiende en de negentiende eeuw ', Tijdschrift Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, lxxxiii (1966), 346-357
235. J. van Poel, ' De landbouw na 1800 ', in Historie van Groningen: stad en land, ed., W. Formsma, and others (Groningen, 1976), pp. 507-530, at p. 512
236. Heren en boeren: een studie over de Commissieen van Landbouw (1801-51) (Wageningen, 1949), pp. 49-57.
237. Knottnerus, ' Land kanaän ', p. 59.
238. G.A., Gewestelijke Besturen, no. 574.
239. P. Havik, ' De Oldambster boerderij ', in Rund um Eems und Dollart: historische erkundungen im grensgebiet der Nordostniederlande und Nordwestdeutschlands, ed., O. Knottnerus, and others (Groningen, 1992), pp. 290-303, at p. 291.
240. L. Meihuizen, ' Sociaal-economische geschiedenis van Groningerland ', in Formsma and others, pp. 331-360
241. B. Wander, Het Oldambtster boerenbedrijf van 1800-1920. Een voorlopige orientatie aan de hand van literatuur (Arnhem, 1977)
242. O. Knottnerus, ' Oldambt: het Puukje van de geheele provincie ', in Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek; Jaarverslag 1995 (Arnhem, 1996), pp. 35-55.
243. On labourer housing (in contrast to the grand farmhouses of the farmers), see, J. de Boer, ' Dorpen in Groningen ', Noorderbreedte, xii (1988), 145-151
244. E. Hofstee, Het Oldambt. Een sociografie, i: vormende krachten (Groningen, 1937), p. 222; Schuurman, 'Tussen "beschaving" en "verwildering"', p. 117.
245. O. Knottnerus, ' Het Oldambt in de achttiende eeuw-een inleiding ', in Het loeit in het Oldambt. Kroniek van de boerenopstand van 1748, ed., H. Perton, (Scheemda, 1998), pp. 9-37.
246. A point made in, P. van Dam, ' Digging for a dike: Holland's labor market ca. 1510 ', in Hoppenbrouwers and van Zanden, pp. 222-224.
247. G. Collenteur, and, R. Paping, ' De arbeidsmarkt voor inwonend boerenpersoneel in het Groningse kleigebied 1830-1920', NEHA-Jaarboek voor Economische, Bedrijfs- en Techniekgeschiedenis, lx (1997), 96-135, at p. 101.
248. I. van den Bosch, ' Natuur- en geneeskundige verhandeling van de oorzaken, voorbehoeding en geneezing, uit de natuurlijke gesteldheid van het vaderland voortvloeijende ', in Verhandelingen, uitgegeeven door de Hollandsche Maatschappij der Weetenschappen te Haarlem (Haarlem, 1778), pp. 591-610, at p. 606.
249. J. Lucassen, Naar de kusten van de Noordzee: trekarbeid in Europees perspektief, 1600-1900 (Gouda, 1984), p. 274
250. O. Knottnerus, ' Wanderarbeiter auf der andere Seite der Grenze ', in Wanderarbeit jenseits der Grenze, ed., P. Schoneville, (Assen, 1993), pp. 12-21.
251. See also the Verslag van de commissie, benoemd door het departement Winschoten der Maatschappij tot Nutvan 't Algemeen, betrekkelijk de arbeiders-quaestie (Winschoten, 1872), p. 18.
252. R. Paping, ' Vaste en losse arbeiders en de werkloosheid op de Groninger klei 1760-1820', NEHA-Jaarboek voor Economische, Bedrijfs- en Techniekgeschiedenis, lvii (1994), pp. 153-155
253. Hofstee, Het Oldambt, pp. 217-218.
254. P. Priester, and, H. de Raad, De iezeren kette van d'armoude. Aspecten van de sociale-economische geschiedenis van Beerta, 1800-70 (Groningen, 1983), pp. 28, 138.
255. R. Paping, ' De nijverheid op het Groninger platteland 1800-1860. Bedrijfsstructuur en loonontwikkeling ', Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek, liv (1991), 80-116, at pp. 99, 113
256. G. de Jager, ' De Oldambster landbouwer en zijn bedrijf voor 60 jaar en thans ', Groningen, Cultureel Maandblad, x (1927), pp. 70-73.
257. B. van Bavel, ' Proto-industrie tussen de Gelderse rivieren? Een eerste verkenning naar de niet-agrarische, marktgerichte activiteiten op het platteland van het Gelderse rivierengebied, 1300-1600 ', Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, xciii (2002), 55-78.
258. On soil subsidence, see, D. de Boer, Graaf en grafiek: sociale en economische ontwikkelingen in het middeleeuwse 'Noordholland' tussen c.1345 en c.1415 (Leiden, 1978), p. 222
259. P. van Dam, ' Sinking peat bogs: environmental change in Holland, 1350-1550 ', Environmental Hist., vi (2001), 32-45. On the non-agricultural opportunities in late medieval Holland, see
260. J. L. van Zanden, Arbeid tijdens het handelskapitalisme. Opkomst en neergang van de Hollandse economie, 1350-1850 (Bergen, 1991), ch. 1
261. J. L. van Zanden, ' A third road to capitalism? Proto-industrialisation and the moderate nature of the late medieval crisis in Flanders and Holland, 1350-1550 ', in Hoppenbrouwers and van Zanden, pp. 85-101
262. J. L. van Zanden, ' Taking the measure of the early modern economy: historical national accounts for Holland in 1510/14 ', European Rev. Econ. Hist., vi (2002), 131-163, at pp. 135-9
263. B. van Bavel, ' Early proto-industrialization in the Low Countries? The importance and nature of non-agricultural activities on the countryside in Flanders and Holland ', Revue Belge de philologie et d'histoire, lxxxi (2003), 1109-1165.
264. Van Bavel, ' Rural wage labour ', p. 45.
265. B. van Bavel, ' Landbouw, bosbouw en visserij ', in Gelre, Geldern, Gelderland. Geschiedenis en cultuur van het hertogdom Gelre, ed., J. Stinner, and, K.-H. Tekath, (Geldern, 2001), pp. 261-267
266. B. Slicher van Bath, ' The rise of intensive husbandry in the Low Countries ', in Britain and the Netherlands, ed., J. S. Bromley, and, E. H. Kossmann, (1960), pp. 130-153, at pp. 136-7, 148-9
267. J. Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland, 1550-1950 (Amsterdam, 1992), pp. 56-76. On intensive peasant cultivation in inland Flanders, see
268. E. Thoen, ' A commercial survival economy in evolution: the Flemish countryside and the transition to capitalism (middle ages-19th century) ', in Hoppenbrouwers and van Zanden, pp. 102-157; 'The birth of "Flemish husbandry": agricultural technology in medieval Flanders', in Astill and Langdon, pp. 69-88.
269. De Tielse kroniek: een geschiedenis van de Lage Landen van de volksverhuizingen tot het midden van de vijftiende eeuw, met een vervolg over de jaren 1552-66, ed., J. Kuys, (Amsterdam, 1983), pp. 164-167
270. H. van Heiningen, Dijken en dijkdoorbraken in het Nederlandse rivierengebied (The Hague, 1978).
271. The importance of the potato to Groningen is discussed in, R. Paping, and, V. Tassenaar, ' The consequences of the potato disease in the Netherlands, 1845-60: a regional approach ', in When the Potato Failed: Causes and Effects of the 'Last' European Subsistence Crisis, ed., C. O'Grada, R. Paping, and, E. Vanhaute, (Turnhout, 2007), pp. 149-184, esp. pp. 152, 154.
272. See also F. Terlouw, ' De aardappelziekte in Nederland in 1845 en volgende jaren ', Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek, xxxiv (1971), 263-308
273. M. Bergman, ' The potato blight in the Netherlands and its social consequences, 1845-7 ', International Rev. Social Hist., xii (1967), 390-431.
274. For revolts, see, D. Gout, ' Het broodoproer in Groningen in 1847 ', Groningse Volksalmanak (1976/7), pp. 63-84.
275. Honderd jaar Landbouwvereniging 'Nieuwolda-Nieuw-Scheemda' (1860-1960), ed., R. Georgius, and, L. de Smet, (2 vols., Nieuwolda, 1960), i. 15
276. Tussen 't Zieldaip en 't Grootmoar: vier eeuwen leven en werken in Nieuw-Scheemda en 't Waar (Nieuw Scheemda, 1985), p. 24.
277. Landhuiskundige almanak ten dienste van de land- en buitenman, ed., M. Teenstra, (Groningen, 1859), p. 131.
278. G.A., Gewestelijke Besturen in Groningen, 1798-1814 (1815), 3, nos. 855-6, 1642-4, 1898-9, 1901.
279. W. Friedrich, 125 jaar de fabriek: karton in Nieuweschans (Nieuweschans, 1995)
280. W. van Hoorn, ' Reiderland', het verhaal van een Coöperatieve strokartonfabriek (Winschoten, 1968). For the Veenkolonien, see
281. T. Broekhuis, Voorheen de vooruitgang. Voormalige aardappelmeel- en strokartonfabrieken in de Veenkolonien (Amsterdam, 1986).
282. G.A., Coöperatieve strokartonfabriek 'De Toekomst', 1899-1971, 388, nos. 160, 166. See also the wage books of the 'Reiderland' cardboard factory in G.A., Coöperatieve strokartonfabriek 'Reiderland', 1913-88, 2045, no. 122; and see the numerous labourers employed in other factories, e.g. G.A., W.A. Scholten NV, ca. 1840-ca. 1965, 1100, nos. 56, 106, 110, 171, 176, 190, 199, 203, 206, 208.
283. G.A., W.A. Scholten NV, ca. 1840-ca. 1965, 1100, nos. 215-16.
284. 'We hadden geen keus': interviews met landarbeidsters uit het Oldambt 1920-40, ed., A. Hibma, W. Hoekstra, and, T. Uil, (Groningen, 1987), pp. 12-15
285. Verslagen betreffende den oeconomischen toestand der landarbeiders in Nederland, i (Groningen, 1908), pp. 105, 153.
286. Voerman, p. 49.
287. M. Wintle, ' Modest growth and capital drain in an advanced economy: the case of Dutch agriculture in the 19th century ', Agricultural Hist. Rev., xxxix (1991), 17-29, at p. 27.
288. The area of the Low Countries where common land was important is shown in, P. Hoppenbrouwers, ' The use and management of commons in the Netherlands: an overview ', in The Management of Common Land in North West Europe, c.1500-1850, ed., M. De Moor, L. Shaw-Taylor, and, P. Warde, (Turnhout, 2002), pp. 88-112.
289. Reference to small pieces of common land are still found in the western Betuwe, however, even as late as the 17th century, e.g. G.E.L.A., Familie Pieck, 0480, no. 46.
290. A. Koch, and, A. Maris, ' Meentgenootschappen in Land van Buren ', Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, xlix (1949), 163-204, at pp. 193-4.
291. See the map at Erichem in R.A.R., Oud Archief Buren, 0692, no. 743. Some inhabitants got permission to build on the commons (see no. 747).
292. R.A.R., Oud Archief Buren, 0692, no. 746.
293. This argument is also made in, Wintle, ' Push-factors in emigration ', p. 528.
294. E.g., in Midwolda numerous cash and food payments were made in the late 18th century to widows, while one Hindrick Jurriens in the same parish received a large yearly payment for keeping his mother in-house (see G.A., Archief Nederlands Hervormde Gemeente Midwolda, no. 5).
295. H. van der Linden, De cope: bijdrage tot de rechtgeschiedenis van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (Assen, 1956)
296. H. van der Linden, ' Het platteland in het Noordwesten met de nadruk op de occupatie circa 1000-1300 ', Algemene Geschiedenis der Nederlanden, ii (1982), 48-82, esp. pp. 73-8.
297. For population movements in the Holland peat lands, see, van Bavel, ' Population and land'; B. van Bavel and J. L. van Zanden, 'The jump start of the Holland economy during the late-medieval crisis, c.1350-c.1500 ', Econ. Hist. Rev., lvii (2004), 503-524.
298. J. L. van Zanden, The Rise and Decline of Holland's Economy: Merchant Capitalism and the Labour Market (Manchester, 1993), pp. 35-40.
299. On the growth of the towns, see, P. Lourens, and, J. Lucassen, Inwonertallen van Nederlandse steden ca. 1300-1800 (Amsterdam, 1997), pp. 100-123.
300. W. Alberts, ' Gelderland van 1543-66 ', in Geschiedenis van Gelderland, 1492-1795, ed., P. Meij, and others (Zutphen, 1975), pp. 79-96.
301. De Boer, Graaf en grafiek, pp. 211-245.
302. J. de Vries, and, A. van der Woude, The First Modern Economy: Success, Failure and Perseverance of the Dutch Economy, 1500-1815 (Cambridge, 1997), p. 19.
303. The same process has, for example, been plotted for Zeeland in, P. Brusse, Gevallen stad. Stedelijke netwerken en het platteland: Zeeland 1750-1850 (Wageningen, 2011).
304. See, e.g., J. de Vries, ' Dutch economic growth in comparative-historical perspective, 1500-2000 ', De Economist, cxlviii (2000), 443-467
305. P. Brusse, and, W. Mijnhardt, Towards a New Template for Dutch History: De-urbanization and the Balance Between City and Countryside (Utrecht, 2011).
306. On the early Dutch modernization, see de Vries and van der Woude. On early Dutch urbanization, see, J. de Vries, European Urbanization (1984), p. 65. On the slow 19th-century industrialization, see
307. J. Smits, E. Horlings, and, J. L. van Zanden, ' Sprekende cijfers! De historische nationale rekeningen van Nederland, 1807-1913 ', NEHA- Jaarboek voor Economische, Bedrijfs- en Technieksgeschiedenis, lxii (1999), 51-110
308. J. Mokyr, ' Capital, labour, and the delay of the industrial revolution in the Netherlands ', Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek, xxxviii (1975), 280-299
309. J. L. van Zanden, De economische ontwikkeling van de Nederlandse landbouw in de negentiende eeuw, 1800-1914 (Utrecht, 1985), pp. 223-224.
310. Curtis, ' Florence and its hinterlands '.
311. B. van Bavel, ' Markets for land, labor, and capital in northern Italy and the Low Countries, 12th to 17th centuries ', Jour. Interdisciplinary Hist., xli (2011), 13-53.
312. Also the thesis of Van Bavel and Van Zanden.
313. Curtis and Campopiano.