Early proto-industrialization in the low countries? The importance and nature of market-oriented non-agricultural activities in the countryside in Flanders and Holland, c. 1250-1570

Revue Belge de Philologie et de Histoire

Volumn 81, Issue 4, 2003, Pages 1109-1161

  Van Bavel, Bas ^a  

^a UTRECHT UNIVERSITY   (Netherlands)

Author keywords

[No Author keywords available]

Indexed keywords

EID: 60949264406     PISSN: 00350818     EISSN: None     Source Type: Journal    
DOI: 10.3406/rbph.2003.4777     Document Type: Article

References (256)

1. J. DE BROUWER, Geschiedenis van Lede. Het dorpsleven, het parochieleven, het volksleven, Lede, 1963, p. 163, 187, 235, and 244-249
2. de eeuw)", in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 33, 1979, p. 117-174, esp. p. 117-118 and 169-172
3. and J. MOKYR, Industrialization in the Low Countries, 1795-1850, New Haven,1976, esp. p. 12-13, 29 and 68-70
4. Cf. for instance the overviews by H. KELLENBENZ, "Rural industries in the West from the end of the Middle Ages to the eighteenth century" in P. EARLE, ed., Essays in European eco nomic history, 1500-1800, Oxford,1974, p. 45-88
5. S. POLLARD, Peaceful conquest. The industrialization of Europe, 1760-1970, Oxford,1981, p. 65-66 and 74
6. and L.A. CLARKSON, Proto-industrialization: the first phase of industrialization?, Houndsmills/London,1985, p. 16-19
7. Cf. for example the recent observations by I. WALLERSTEIN, "Merchant, Dutch, or historical capitalism?", in Review 20, 1997, p. 243-254, esp. p. 247
8. and J. SCHLUMBOHM, "Proto - industrialization as a research strategy and a historical period. A balance-sheet", in S.C. OGILVIE & M. CERMAN, eds., European proto-industrialization, Cambridge,1996, p. 12-22, esp. p. 18, although some notable exceptions of course exist, as appears from notes 7 and 8
9. E. THOEN, Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late middeleeuwen en hel begin van de moderne tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de - eerste helfl 16de eeuw), Gent,1988, p. 980-1020. Cf. also below section 3, p. 1120-1124
10. Cf. for instance W. VON STROMER, "Gewerbereviere und Protoindustrien in Spätmittelalter und Frühneuzeit", in H. POHL, ed., Gewerbe - und Industrielandschaften vom Spätmittelalter bis ins 20. Jahrhundert, Stuttgart,1986, p. 39-111, esp. p. 51-102
11. e siècle", in Annales ESC, 18, 1963, p. 833-882
12. th century) in the light of the Brenner debate, CORN Publication series 4, Turnhout, 2001, p. 275-338, esp. p. 302-334
13. or C. LIS & H. SOLY, "Different paths of development: Capitalism in the Northern and Southern Netherlands during the late Middle Ages and the early modern period", in Review, 20, 1997, p. 211-242, esp. p. 232-238
14. th century) in the light of the Brenner debate (CORN Publication series 4), Turnhout, 2001, p. 102-157
15. J. DE VRIES, The Dutch rural economy in the Golden Age, 1500-1700, New Haven/London,1978
16. and B.J.P. VAN BAVEL, "People and land. Rural population developments and property structures in the Low Countries, c. 1300-c. 1600", in Continuity and Change, 17, 2002, p. 9-37
17. Cf. F.F. MENDELS, "Proto-industrialization: theory and reality", in Eight international eco nomic history congress, 1982, p. 69-107, esp. p. 76-80
18. and L.A. CLARKSON, Proto- industrialization, p. 15-16
19. F.F. MENDELS, "Proto-industrialization: the first phase of the industrialization process", in Journal of Eco nomic History. 32, 1972, p. 241-261
20. and J. SCHLUMBOHM, "Produktions- verhaltnisse - Produktivkrafte - Krisen in der Proto-Industrialisierung", in P. KRIEDTE, H. MEDICK & J. SCHLUMBOHM, eds., Industrialisierung vor der Industrialisierung. Gewerbliche Warenproduktion auf dem Land in der Formationsperiode des Kapitalismus, Göttingen, 1978, p. 194-257, esp. p. 210-232
21. Cf., for instance, R. HOUSTON & K.D.M. SNELL, "Proto- industrialization? Cottage industry, social change, and industrial revolution", in Historical Journal 27, 1984, p. 473-492
22. D.C. COLEMAN, "Proto-industrialization: A concept too many", in Eco nomic History Review, 36, 1983, p. 435-448
23. and W. MAGER, "Proto-industrialization and proto-industry: the uses and drawbacks of two concepts", in Continuity and Change. 8, 1993, p. 181-215
24. This idea was first suggested by A. KNOTTER, "De Amsterdamse scheepvaart", Holland, 16, 1984, p. 281-290
25. and subsequently further extended and applied by J.L. VAN ZANDEN, "Op zoek naar de 'Missing link'
26. Hypothesen over de opkomst van Holland in de late Middelecuwen en de vroeg-moderne tijd", in Tijdschrift voor Geschiedenis, 1988, p. 359-386, esp. p. 375
27. and ID., The Rise and Decline of Holland's Eco nomy. Merchant Capitalism and the Labour Market, Manchester, 1993, p. 32
28. th century) in the light of the Brenner debate (CORN Publication series 4), Turnhout, 2001, p. 220-255
29. P.J.E.M. VAN DAM, "Gravers, ofzetters en berriedragers. Werkgelegenheid aan de Spaarndammerdijk omstreeks 1510", in Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 18, 1992, p. 447-478
30. and ID., "Digging for a dike"
31. H. VAN DER WEE, "Structural changes and specialization in the industry of the southern Netherlands, 1100-1600", in Economic History Review, 28, 1975, p. 203-221, esp. p. 217-210
32. and D. NICHOLAS, "Economic reorientation and social change in fourteenth century Flanders", in Past and Present, 70, 1976, p. 3-29, esp. p. 8-11
33. Cf. also J. MUNRO, "The symbiosis of towns and textiles. Urban institutions and the changing fortunes of cloth manufacturing in the Low Countries and England, 1270-1570", in Journal of Early Modern History. 3, 1999, p. 1-74, esp. p. 20-30
34. E. THOEN, Landbouwekonomie, p. 1011-1014
35. R. VAN UYTVEN, "Die ländliche Industrie während des Spätmittelalters in den südlichen Niederlanden", in H. KELLENBENZ, ed., Agrarisches Nebengewerbe und Fonnen der Reagrarisierung im Spätmittelalter and 19./20. Jahrhundert, Stuttgart, 1975, p. 57-77, esp. p. 65-66
36. and D. NICHOLAS, Town and countryside. Social, eco nomic, and political tensions in fourteenth-century Flanders, Brugge, 1971, p. 99-116 and 188-221
37. E. SABBE, De Belgische vlasnijverheid, part I, Kortrijk,1975, p. 74-85
38. and E. SABBE, De Belgische vlasnijverheid, p. 167-267
39. W. ENDREI, "Manufacturing a piece of woollen cloth in medieval Flanders: how many work hours?" in E. AERTS & J.H. MUNRO, eds., Textiles of the Low Countries in European economic history, Leuven,1990, p. 14-23, esp. p. 21
40. P. STABEL, De kleine stad in Vlaanderen. Bevolkingsdynamiek en eco nomische functies van de kleine en secundaire stedelijke centra in het Gentse kwartier (14de-16de eeuw), Brussel,1995, p. 138-141
41. and D. NICHOLAS, "Economic reorientation", p. 10-11
42. G. ESPINAS & H. PIRENNE, eds., Recueil de documents relatifs à l'histoire de l'industrie drapière en Flandre, part I.2, Bruxelles, 1909, p. 404-405
43. e siècles), Leuven/Apeldoorn,1993, p. 15-61, esp. p. 40-44
44. and P. STABEL, De kleine stad, p. 139-140
45. M. VANWELDEN, Het tapijtweversambacht te Oudenaarde. 1441-1772, Oudenaarde, 1979, p. 12-15
46. R. VAN UYTVEN, "Die ländliche Industrie während des Spätmittelalters in den südlichen Niederlanden", in H. KELLENBENZ, ed., Agrarische Nebengewerbe und Formen der Reagrarisierung un Spätmittelalter und 19./ 20. Jahrhundert. Forschungen zur Sozial - und Wirtschaftsgeschichte, 21, 1975, p. 74
47. E. ROOBAERT, "Het legwerkersbedrijf in het Land van Aalst, vooral te Geraardsbergen van ca. 1554 tot ca. 1564", in Artes textiles, 4, 1957/58, p. 39-53, esp. p. 43-44
48. G.T. VAN YSSELSTEYN, Geschiedenis der tapijtweverijen in de noordelijke Nederlanden, Leiden, 1936, p. 427-470. Cf. for this wave of mass emigration also below section 3, p. 1124
49. As concluded from this letter by R. VAN UYTVEN, "Die ländliche Industrie", p. 74
50. and echoed by H. SOLY & A.K.L. THUS, "Nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden", in Algemene geschiedenis der Nedertlanden, part 6, Haarlem/Bussum, 1979, p. 55
51. E. THOEN, Landbouwvekonomie, p. 993-998 and 1003-1005
52. Cf. also E. THOEN, Landbouwekonomie, p. 995-996
53. Based on the data mentioned above, and C. VANDENBROEKE, "Sociale en konjunkturele facetten", p. 158-164
54. C. VANDENBROEKE, "Sociale en konjunkturele facetten", p. 158-159
55. and J. MOKYR, Industrialization, p. 15
56. Cf. M. BOONE, "L'industrie textile à Gand", p. 45-50
57. and - even stronger - J. DAMBRUYNE, Mensen en centen. Het 16de-eeuwse Gent in demograftsch en eco nomisch perspectief, Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 26, Gent,2001, p. 259-270
58. On the basis of the figures provided by C. VANDENBROEKE, "Sociale en konjunkturele facetten", p. 125-126, 135, 156 and 159
59. J. A. GORIS, Étude sur les colonies marchandes (Portugais, Espagnols, Italiens) à Anvers de 1488 à 1567, Louvain, 1925, p. 289-315
60. and J. DAMBRUYNE, Mensen en centen, p. 272-281. Cf. also below section 4, p. 1134
61. and F.F. MENDELS, "Agriculture and peasant industry in eighteenth-century Flanders", in W.N. PARKER & E.L. JONES, eds., European peasants and their markets. Essays in agrarian eco nomic history, Princeton,1975, p. 179-204, esp. p. 179
62. P. STABEL, ""Dmeeste, oirboirlixste ende proffitelixste let ende neringhe". Een kwantitatieve benadering van de lakenproductie in het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne Vlaanderen", in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 51, 1997, p. 113-153, esp. p. 130-133 and 145-146
63. P. STABEL, "Een kwantitatieve benadering", p. 123-124 and 143
64. and M. BOONE, "L'industrie textile à Gand", p. 36
65. Cf. G. ESPINAS & H. PIRENNE, eds., Recueil, part I.2, Bruxelles,1909, nr. 443 (1350)
66. E.THOES, Landbouwekonomie, p. 1015-1016
67. e eeuw; Middelburg, 1869, p. 35-38
68. Cf. J. BRIELS, Zuid-Nederlanders in de Republiek, 1572-1630. Een demografische en cultuurhistorische studie, Sint-Niklaas,1985, esp. p. 29-32 and 110-155
69. F. VAN OMMESLAEGHE, De Oudenaardse wandtapijten en hun wevers in hun historisch kader, Oudenaarde,1996, p. 301-307
70. N.W. POSTHUMUS, De geschiedenis van de Leidsche lakenindusirie, part II, 's-Graven- hage,1908, p. 36-69 and 77-104
71. and H. KAPTEIN, De Hollandse textielnijverheid, 1350-1600. Conjunctuur en continuïteit, Hilversum,1998, p. 185-199 and 230-232
72. J. DE BROUWER, Demografische evolute van het Land van Aalst, 1570-1800, Brussel,1968, p. 108-111 and 140-154
73. D. NICHOLAS, Town and countryside, p. 125-130
74. F. CORRYN, "Het schippersambacht te Gent (1302-1492)", in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 1, 1944, p. 165-204, esp. p. 197-202
75. and J. DECAVELE, R. DE HERDT & N. DECORTE, Gent op de wateren en naar de zee, Antwerpen/Gent, 1976, p. 35-49 and 125-146
76. and ID., "Schippers, wagenvoerders en kruiers. De organisatie van de stedelijke vervoersector in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen", in Bijdragen tot de Geschiedenis, 82, 1999, p. 159-185, esp. p. 172-173 (the bargemen) and p. 179-181 (the wagoners)
77. E. AERTS, "De Zuidnederlandse brouwindustrie tijdens het Ancien Régime. Status quaestionis van het onderzoek", in Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 33, 1979, p. 5-34, esp. p. 28
78. Cf. also W.P. BLOCKMANS, Handelingen van de leden en van de Slaten van Vlaanderen (1419-1467, part I, Brussel, nr. 402 (1430)
79. P. BONENFANT, ed., Ordonnances de Philippe le Hardi, de Marguerite de Male et de Jean Sans Peur, 1381-1419, volume I.1, Bruxclles,1965, nr. 293 (1392)
80. and A. VAN NIEUWENHUYSEN, éd., Id., volume II, 1974, nr. 695 (1404)
81. Cf. for instance J. DE BROUWER, Geschiedenis van Lede, p. 250-280
82. R. FRUIN, ed., Enqueste ende informacie ... over de landen van Hollant ende Vrieslant, Leiden, 1876
83. and ID., Informacie up den staet faculteit ende gelegenheyt van de steden ende dorpen van Holland ende Vrieslant, Leiden, 1866
84. Cf. also M.J. BOERENDONK, "Economische aardrijkskunde van Holland omstreeks het jaar 1500", in Tijdschrift voor Eco nomische Geografie, 30, 1939, p. 127-152
85. Cf. for instance the different interpretation on this point by J. DE VRIES, Dutch rural economy, p. 22-23 and 67-73
86. L. NOORDEGRAAF, "Het platteland van Holland in de zestiende eeuw. Anachronismen, modelgebruik en traditionele bronnenkritiek", in Economisch- en Sociaal-Hiswrisch Jaarboek, 48, 1985, p. 8-18
87. and J.L. VAN ZANDEN, "Op zoek naar de "missing link"", p. 374-376
88. J.L. VAN ZANDEN, "Taking the measure of the early modern economy. Historical national accounts for Holland in 1510/1514", in European Review of Economic History, 6, 2002, p. 131-163
89. R. FRUIN, ed., Informacie, p. 277
90. N.W. POSTHUMUS, ed., "Een zestiende-eeuwsche enquête naar de buitenneringen rondom de stad Leiden", in BMHG, 33, 1912, p. 1-95
91. and E.C.G. BRÜNNER, De order op de buitennering van 1531. Bijdrage tot de kennis van de eco nomische gescbiedenis van bet graafschap Holland in den tijd van Karel V, Utrecht,1918, p. 148-152 and 217-241
92. Cf. also S. VAN DILLEN & R. VAN GOUDOEVER, Op zoek naar vrouwenarbeid in dorpen rond Leiden, esp. p. 66-78 and 84-95
93. N.W. POSTHUMUS, Geschiedenis, part I, p. 102-105 and 115-117
94. D.E.H. DE BOER, Graaf en grafiek. Sociale en economische ontwikkelingen in het middeleeuuse "Noardholland" tussen c. 1345 en c. 1415, Leiden, 1978, p. 295-308, with extensive documentation for Beverwijk, just north of the region
95. T.S. JANSMA, "Het eco nomisch overwicht van de laat-middeleeuwse stad ten aanzien van haar agrarisch ommeland, in het bijzonder toegelicht met de verhouding tussen Leiden en Rijnland", in H.F.J.M. VAN DEN EERENBEEMT, ed., Tekst en uitleg. Den Haag,1974, p. 35-54, esp. p. 51-52
96. and N.W. POSTHUMUS, "Een zestiende-eeuwsche enquête", p. 15 and 22-23
97. Cf. also R. FRUIN, ed., Enqueste, p. 161
98. IDEM, ed., Informacie, p. 273
99. Grote Raad nr. 502 DDD (1555), and J.C. OVERVOORDE, Archieven van de gilden, de beurzen en van de rederijkerskamer, Leiden, 1921, reg.nr. 27 (1538)
100. H. KAPTEIN, De Hollandse textielnijverheid, p. 163-165
101. N.W. POSTHUMUS, Geschiedenis, part I, p. 105-108 and 290-294
102. and H. BRAND, Over macht en overwicht. Stedelijke elites in Leiden (1420-1510), Leuven/Apeldoorn, 1996, p. 170
103. R. FRUIN, ed., Enqueste, p. 135
104. and N.W. POSTHUMUS, Geschiedenis, part I, p. 22-25 and 80. Cf. also below section 6, p. 1151-1154
105. Cf. also K. HEERINGA, ed., Rechtsbronnen der stad Schiedam, 's-Graven-hage, 1904, p. 197-198
106. e siècles), Leuven, 1993, p. 207-250, esp. p. 236- 237
107. T.S. JANSMA, "Scheepvaartpolitiek van Amsterdam in de tweede helft der vijftiende eeuw", in Jaarboek Amstelodamum, 47, 1955, p. 1 -14, esp. p. 11-14
108. For the cloth output cf. also J.E.J. GESELSCHAP, "De lakennij verheid", in Gouda zeven eeuwen stad. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Gouda, Gouda,1972, p. 129-148, esp. p. 129 and 134
109. and H.E. VAN GELDER, "De "draperye" van Den Haag", in Die Haghe, Bijdragen en Mededelingen, 1907, p. 229-350, esp. p. 231-234 and 247
110. J.E.J. GESELSCHAP, "De lakennijverheid", p. 130
111. H.E. VAN GELDER, "De "draperye" van Den Haag", p. 237, 295 and 298
112. and N.W. POSTHUMUS, Geschiedenis, part I, p. 55-56, 68, 90 and 288
113. H.E. VAN GELDER, "De "draperye" van Den Haag", p. 238 and 297
114. and P. CHORLEY, "The evolution of the woollen", esp. p. 7-17
115. H. KAPTEIN, "De Nederlandse textielhandel 1530-1610. Een discussie met Jonathan Israel", in Tijdschrift voor Geschiedenis, 114,2001, p. 492-514, esp. p. 496-497
116. ID., "De Haarlemse lakennijverheid tot ca. 1575", esp. p. 36-41
117. and the overview by W.L.J. DE NIE, De ontwikkeling der Noordnederlandsche textielvenerij van de veertiende tot de achttiende eeuw, Leiden, 1937
118. and M. BOONE, "Les toiles de lin", p. 67-70 and annexes 2 and 3
119. H. KAPTEIN, De Hollandse textielnijverheid, p. 215-226 and 232-234. He also demonstrates this is really linen produced in Holland; not Flemish linen which was bleached in Holland, as was often assumed earlier. Cf. also below this section, p. 1134-1135
120. and for some villages north of the area D. ATEN, 'Als het gewelt comt ... '. Politiek en economie in Holland benoorden het IJ, 1500-1800 (Hiversum, 1995, p. 216
121. N.W. POSTHUMUS, Geschiedenis, part II, p. 18-35
122. W.S. UNGER, ed., De tol van Iersekeroord. Documenten en rekeningen, 1321-1572. Rijksgeschiedkundige Publicatiën, kleine serie 29, 's-Gravenhage, 1939, p. 582-596
123. For the massive exports of fil d'Audenarde to southern Europe cf. J.A. GORIS, Étude sur les colonies marchandes, p. 289-311
124. e eeuw", in Tijdschrift voor Geschiedenis, 45, 1930, p. 237 ff., esp. p. 256-259
125. th series, 10, 1930, p. 16-64, esp. p. 29-30
126. J.G. SMIT, ed., Rekeningen van de Hollandse tollen, 1422-1534. Rijks geschiedkundige publicatiën, grote série 236, Den Haag,1997, sub E
127. S.C. REGTDOORZEE GREUP-ROLDAXUS, Geschiedenis der Haarlemmer bleekeiijen, 's-Gra- venhage,1936,p. 19-28, 141 and 149-150
128. S.C. REGTDOORZEE GREUP-ROLDANUS, Geschiedenis der Haarlemmer bleekerijen, p. 22-24
129. G.T. VAN YSSELSTEYN, Geschiedenis der tapijtweverijen, p. 106-126, and above section 3, p. 1123-1124
130. J. HOLLESTELLE, De steenbakkerij in de Nederlanden lot omstreeks 1560, Assen, 1961, p. 112-119
131. J. HOLLESTELLE, De steenbakkerij in de Nederlanden, p. 121-124
132. and ID., "De Nederlandse steenbakkerij in de zeventiende en achttiende eeuw", in Economischen Sociaal-historisch Jaarboek, 44, 1982, p. 11-22, esp. p. 14
133. J.C. ANDRIES, Inventaris en beschrijving van de processtukken (dossiers) behorende tot de beroepen nil Holland, berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen, part 3, Amsterdam, 1965, nr. 206 (c. 1519)
134. and GA Leiden, Archief der secretarie van de stad Leiden, inv.nrs. 289 and 290 (1552-1552)
135. Cf. also A.H. HUUSSEN, "De kaart van Leiden en omgeving door Pieter Sluiter (1550)", in Jaarboekje voor Geschiedenis en Oudheidkunde van Leiden en omstreken, 61, 1969, p. 91-97
136. H.G. HAMAKER, ed., De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche Huis, part 2, Utrecht, 1876 (Werken van het historische ge nootschap, new series, 24) p. 364, 426-468 and 495-496
137. Cf. also J. CRAANDUK, "Over kalk en nog wat. lets uit de rekeningen van de grafelijkheid van Holland, over het jaar 1345", in Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 4rd series, 4, 1905, p. 289-346, esp. p. 289-302
138. F. VAN KAN, Sleutels lot de macht. De ontwikkeling van het Leidse patriciaat tot 1420, Hilversum, 1988, p. 89-90 (c. 1400)
139. and H.A. VAN OERLE, Leiden binnen en buiten de stadsvesten, Leiden,1975, maps 4,3 lb and 31c, and E.C.G. BRÜNNER, De order, p. 70 and 191-192
140. G. DOORMAN, De middeleeuwse brouwerij en de gruit, 's-Gravenhage,1955, p. 18 and 59- 60
141. R. VAN UYTVEN, "Haarlemmer hop, Goudse kuit en Leuvense Peterman", in Arca Lovaniensis, 4, 1975, p. 334-351, esp. p. 334-341
142. and R.W. UNGER, "Technical change in the brewing industry in Germany, the Low Countries and England in the late Middle Ages", in Journal of European Economic History, 21, 1992, p. 281-313, esp. p. 284-303
143. R.W. UNGER, "The scale of Dutch brewing, 1350-1600", in Research in Economic History, 15, 1995, p. 261-292
144. D.E.H. DE BOER, Graaf en grafiek, p. 294
145. R.W. UNGER, A history of brewing in Holland 900-1900. Economy, tech nology and the state, Leiden, 2001, p. 16. Apart from this case, however, the author focuses here on brewing in the cities of Holland
146. D. ATEN, 'Als het gewelt comt ...',p. 283-284
147. E.C.G. BRÜNNER, De order, p. 67 and 188
148. and N.W. POSTHUMUS, ed., "Enquête", p. 16, 19 and 48-49
149. R.W. UNGER, A history of brewing, p. 182-189
150. B. IBELINGS, "Het begin van het slagturven in Holland", in Historisch Geografisch Tijdschrift 14,1996, p. 1-10. Cf. also below section 6, p. 1153-1154
151. J. DE VRIES, Dutch rural economy, p. 65 and 203
152. W.J. DIEPEVEEN, De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw; Leiden, 1950, p. 133-136
153. Cf. the indications for Haarlem, provided by J.C. VAN LOENEN, De Haarlemse brouwindustrie voor 1600, Amsterdam, 1950, p. 45-48, 61-62 and 121-123
154. J.W. DE ZEEUW, "Peat and the Dutch Golden Age. The historical meaning of energyattainability", in AAG Bijdragen, 21, 1978, p. 3-31, esp. p. 12-16
155. Cf. however the criticism by R.W. UNGER, "Energy sources for the Dutch Golden Age: Peat, wind and coal", in Research in Economic History, 9, 1984, p. 221-253, esp. p. 225-227
156. and J.L. VAN ZANDEN, "Werd de Gouden Eeuw uit turf geboren? Over het energieverbruik in de Republiek in de zeventiende en achttiende eeuw", in Tijdschrift voor Geschiedenis, 110, 1997, p. 484-499
157. W.J. DIEPEVEEN, De vervening, p. 70-71
158. Cf. Enqueste (1494) and Informacie (1514)
159. J.C. WESTERMANN, ed., De rekeningen van de landsheerlijke riviertollen in Gelderland, 1394/1395, Arnhem, 1939, p. 47-79
160. Cf. for the export of cheese also W.P. BLOCKMANS, "The eco nomic expansion of Holland and Zeeland in the fourteenth-sixteenth centuries", in E. AERTS a.o., eds., Studia historica oeco nomica, Leuven,1993, p. 41-58, esp. p. 55
161. A.J. BERNET KEMPERS, Oliemolens, Arnhem, 1962, p. 22-28
162. Cf. B.J.P. VAN BAVEL, Goederenverwerving en goederenbeheer van de abdij Mariënweerd, 1129-1592, Hilversum,1993, p. 444-447
163. L.A. ANKUM, "Een bijdrage tot de geschiedenis van de Zaande olieslagerij", in Tijdschrift voor Geschiedenis, 73, 1960, p. 39-57 and 215-251, esp. p. p. 44
164. and A.J. BERNET KEMPERS, Oliemolens, p. 36 and 65-66
165. J. BIELEMAN, Geschiedenis van de landbouw in Nederland, 1500-1950. Veranderingen en verscheidenheid, Meppel,1992, p. 65-68
166. J.H.G. DE GRAAF, Moordrecht in touw, Bloemendaal, 1970. (Hollandse studiën 1), p. 11
167. th centuries)", in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate (CORN Publication series 4), Turnhout, 2001, p. 256-274, esp. p. 266
168. J.P.A. VAN CATZ, "Uit de geschiedenis van de lijndraaierij te Gouda", in Gouda zeven eeuwen stad. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Gouda, p. 149-181, esp. p. 173-174
169. and B. IBELINGS, "Aspects of an uneasy relationship", p. 266
170. e eeuw", in Tijdschrift voor Geschiedenis, 62, 1949, p. 321-333, estimates the number of crew-members at 25 per ship, which probably is too high
171. Cf. A.P. VAN VLIET, "Zeevarenden op de vissersvloot, 1580-1650", in Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 22, 1996, p. 241-259, esp. p. 247-248
172. and ID., Vissers en kapers. De zeevisserij vanuit het Maasmondgebied en de Duinkerker kapers, ca. 1580-1648, 's-Gravenhage, 1994, p. 38-41
173. R. FRUIN, ed., Infonnacie, p. 267-268 and 279-280
174. H.A.H. KRANENBURG, "Het visserijbedrijf van de Zijdenaars"
175. J. DE VRIES & A.M. VAN DER WOUDE, The first modern economy, p. 237-241
176. N.E. BANG, Tabeller over skibfart og varetransport gennem Oeresund, 1497-1660, part I, Köbenhavn,1906, p. 390-391. Among the exceptional mentions from the research area are: 's-Gravenzande, Katwijk and Noordwijk
177. A. KNOTTER, "De Amsterdamse scheepvaart", and J. LUCASSEN, "Beschouwingen over seizoengebonden trekarbcid naar het westen van Nederland, ca. 1600-ca. 1800", in Tijdschrifi voor Sociale Geschiedenis, 8, 1982, p. 328-358
178. th century)
179. Cf. also L. SICKING, "Protectiekostcn en winstgevendheid
180. T.S. JANSMA, "De betekenis van Dordrecht en Rotterdam omstreeks het midden der zestiende eeuw", in H.F.J.M. VAN DEN EERENBEEMT, ed., Tekst en uitleg, Den Haag,1974 p. 146-178, esp. 164-166. Cf. for organizational changes in this sector also below section 6, p. 1154-1155
181. and A.P. VAN VLIET, "Zeevarenden", esp. p. 249-251
182. R.W. UNGER, Dutch shipbuilding before 1800. Ships and guilds, Assen/Amsterdam, 1978, p. 2-4
183. Cf. for instance N.W. POSTHUMUS, "Enquête", esp. p. 14 and 24
184. Cf. the figures collected by J.C. NABER, Een terugblik. Statistische bewerking van de resullaten van de informalie van 1514, Haarlem,1970, appendix IX, p. 36-38
185. J.L. VAN ZANDEN, "Taking the measure"
186. H.P.H. JANSEN, "Holland's advance", in Acta Historiae Neerlandicae, 10, 1978, p. 1-20
187. and W.P. BLOCKMANS, "The eco nomic expansion of Holland and Zeeland", esp. p. 48-58
188. and B.J.P. VAN BAVEL, "People and land"
189. Cf. A.M. VAN DER WOUDE, Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van wesielijk Nederland van de late middeleeuwven tot het begin van de negentiende eeuw, Wageningen, 1972, p. 343-346, who surmises that in the part of Holland north of the research area fishing and shipping were the most important source of employment
190. L. NOORDEGRAAF, "Dutch industry in the Golden Age", in K. DAVIDS & L. NOORDEGRAAF, eds., The Dutch economy in the Golden Age, Amsterdam, 1993, p. 131-157, esp. p. 141
191. Cf. E. THOEN, "A commercial survival economy", p. 120-122
192. and W. HAAGEN, ""Uitbuiting-door-handel" als verklaringsfaktor voor de vertraagde industrialisering van de linnennijverheid in Vlaanderen", in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 37, 1983, p. 215-243
193. This in contrast to the older view of H. Pirenne, Histoire de Belgique, Bruxelles, 1912, III, p. 248-249
194. Cf.E.SABBE, De Belgische vlasnijverheid, p. 199-203,212-213and230-243
195. Sabbe has also underestimated the number of bleacheries in the Flemish cities, as shown by J. VERMAUT, "Vijf variaties", p. 191-192
196. W. HAAGEN, ""Uitbuiting-door-handel"", p. 220-226
197. Cf. also H. PIRENNE, Histoire de Belgique des origines à nos jours, part 3, Bruxelles,1912, p. 247, who wrongly relates this to the linen industry in stead of the trade
198. J.A. GORIS, Étude sur les colonies marchandes, p. 289-315
199. M. BOONE, "Les toiles de lin", and E. SABBE, De Belgische vlasnijverheid p. 171-174 and 261-273
200. R. HOLBACH, Frühfornen von Verlag und Grossbetrieb in der gewerblichen Produktion (13.-16. Jahrhundert). VSWG Beihefte 110, Stuttgart, 1994, p. 177-181: Westfalia (some similarities), Brabant, Holland (mainly differences). Cf. also below section 6, p. 1151 for the situation in Holland
201. and R. HOLBACH, Frühfonnen von Verlag, p. 61 and 151-153
202. G. ESPINAS & H. PIRENNE, eds., Recueil de documents relatifs à l'histoire de l'industrie drapière en Flandre, part I.1, Bruxelles, 1906, nr. 201 (1353)
203. Cf. also R. HOLBACH, Frühfonnen von Verlag, p. 61
204. e siècle. Mise en oeuvre industrielle, production et commerce", in Revue Historique, 504, 1972, p. 281-322, esp. p. 299-302
205. Cf. also Y. FUJII, "Draperie urbaine et draperie rurale dans les Pays-Bas méridionaux au Bas Moyen Âge", in Journal of Medieval History, 16, 1990, p. 77-97, esp. p. 81-82
206. R. HOLBACH, Frühformen von Verlag, p. 151-155
207. e siècle", in Revue Belge de Philologie et d'Histoire, 28, 1950, p. 59-96, esp. 75-90
208. M. VANWELDEN, Het tapijtweversambacht te Oudenaarde, p. 82 and 100-101
209. F. VAN OMMESLAEGIIE, De Oudenaardse wandtapijten, p. 122
210. Cf. for the following also ID., "Urban markets", p. 152-153, and the current PhD research by lic. Martine Vanwelden
211. F. VAN OMMESLAEGIIE, De Oudenaardse wandlapijten, p. 73-74 and 82-91
212. Cf. also H. PIRENNE, "Note sur la fabrication", in Vierteljahrschrift für SWG, 4, 1906
213. Edited by J. LAMEERE & H. SIMONT, eds., Recueil des ordonnances des Pays-Bas, second series, part 5, Bruxelles,1910, p. 40-50
214. E. ROOBAERT, "Het legwerkersambacht", p. 44-47
215. The latter contrasts in some measure with P. STABEL, "Urban markets", p. 150 and 153, who rather seems to stress functional causes in his conclusion
216. J.G. SMIT, ed., Rekeningen van de Hollandse tollen, p. 111-166 (E)
217. R. DUPLESSIS & M.C. HOWELL, "Reconsidering the early modern urban economy. The cases of Leiden and Lille", in Past and Present, 94, 1982, p. 49-84, esp. p. 53-59
218. and R. HOLBACH, Früformen von Verlag, p. 95 and 150-151
219. H. BRAND, Over macht, p. 171-180, however, rather stresses the merchant element
220. R. FRUIN, ed., Enqueue, p. 135
221. Cf. E.M. KLOEK, Wie hij zij, man of wijf. Vrouwengeschiedenis en de vroegmoderne tijd: drie Leidse studies, Hilversum, 1990, p. 63-73
222. I. TURNAU, "The organization of the European textile industry from the thirteenth to the eighteenth century", in Journal of European Economic History, 17, 1988, p. 583-602, esp. p. 590-592
223. F.J.W. VAN KAN, Sleutels tot de macht. De ontwikkeling van het Leidse patriciaat tot 1420, Hilversum, 1988, p. 89-90
224. A. VAN DER SCHOOR, Het ontstaan van de middeleeuwse stad Rotterdam. Nederzettmgsgeschiedenis in het Maas-Merwedegebied van ca.400-1400,s.l.,l992,p. 129-132 and 140
225. Cf. J. DE VRIES & A.M. VAN DER WOUDE, The first modern economy, p. 37-40, although developments perhaps took place more gradual and started earlier than assumed there
226. R. FRUIN, ed., Informacie, p. 297-298 (Kalslage) and 302-303 (Zegwaard)
227. Cf. also H.E. VAN GELDER, "Gegevens betreffende de haringvisscherij", p. 3-4 and 22
228. H.A.H. KRANENBURG, "Het visserijbedrijf", p. 329-332
229. H.A.H. KRANENBURG, "Het afslagwezen van de visserij in het Beneden-Maasgebied, 1400-1600", in Zuid-Hollandse Studiën, 4, 1956, p. 72-92, esp. p. 79-84
230. P.J.E.M. VAN DAM, Vissen in veenmeren. De sluisvisserij op aal tussen Haarlem en Amsterdam en de ecologische transformatie in Rijnland, 1440-1530, Hilversum,1998, p. 171-189
231. F. VAN KAN, Sleutels tot de macht, p. 85-87
232. Cf. for instance R. FRUIN, ed., Enqueste, p. 154, 158 and 173
233. K.P.J. JANSE, "De koptienden als bron voor de eco nomische geschiedenis van het Gooi, 1500-1850", in Economisch- en Sociaal-historisch Jaarboek, 55, 1992, p. 35-74, esp. p. 49- 50, 56-58 and 60-62
234. th century) in the light of the Brenner debate, CORN Publication series 4, Turnhout, 2001, p. 41-66, esp. p. 42-47
235. Contrary to R. BRENNER'S assumption in "The Low Countries", p. 310-313 and 316-317
236. Cf. B. IBELINGS, "Aspects of an uneasy relationship", p. 267. This aspect certainly needs further investigation
237. B.J.P. VAN BAVEL, Transitie en continuïteit. De bezitsverhoudingen en de plattelands economie in het westelijke gedeelte van het Gelderse rivierengebied, ca. 1300-ca. 1570, Hilversum,1999, p. 385-390 and 512-516, although more research is needed on this point
238. F. EGMOND, Een bekende Scheveninger. Adriaen Coenen en zijn Visboek van 1578, Den Haag, 1997, p. 112
239. and G. BORGER, "Draining-digging-dredging. The creation of anew landscape in the peat areas of the Low Countries", in J.T.A. VERHOEVEN, ed., Fens and bogs in the Netherlands. Vegetation, history, nutrient dynamics and conservation, Dordrecht, 1992, p. 131-171, esp. p. 152
240. J.M.W.G. LUCASSEN, Naar de kusten van de Noordzee. Trekarbeid in Europees perspektief, 1600-1900, Gouda,1984, p. 93, 95, 102 and 107
241. J.M.W.G. LUCASSEN, Naar de kusten van de Noordzee, p. 159-171
242. and J.L. VAN ZANDEN, The rise and decline, p. 157-167
243. P. VAN DAM, "Digging for a dike"
244. W.J.A. ARNTZ, "Export van Nederlandsche baksteen in vroegere ceuwen", in Economisch Historisch Jaarboek, 23, 1947, p. 57-133, esp. p. 61, 65-69 and 82-83
245. Cf. also G.W. KERNKAMP, ed., "Rekeningen van Pompejo aan koning Christiaan II van Denemarken, 1520-1523", in Bijdragen en Mededeelingen van het Historische Ge nootschap, 36, 1915, p. 255-329, esp. p. 276-277
246. Cf. also B. IBELINGS, "Aspects of an uneasy relationship", p. 263
247. th century to the close of the Middle Ages, Leiden,1954, p. 89-98
248. J.C. WESTERMANN, De rekeningen, p. 47-79
249. de eeuw", in Bijdragen tot de Geschiedenis der Nederlanden. 20, 1965/1966, p. 267-285, esp. p. 270-275
250. P.N. BOEKEL, De zuivelexport van Nederland tot 1813, Utrecht, 1929, p. 11-30
251. and H. VAN DER WEE, The growth of the Antwerp market and the European economy (fourteenth- sixteenth centuries), The Hague, 1963, p. 217
252. J.L. VAN ZANDEN, "Holland en de Zuidelijke Nederlanden in de periode 1500-1570. Divergerende ontwikkelingen of voortgaande eco nomische integratie?", in E. AERTS a.o., eds., Studio historica oeconomica, Leuven,1993, p. 357-367, esp. p. 363-365
253. As opposed to the common view, for instance ventilated by R.S. DUPLESSIS, Transitions to capitalism in early modern Europe, Cambridge, 1997, p. 115, that Holland industries in the late Middle Ages worked for home markets
254. Contrary to the picture for Holland as sketched by L. NOORDEGRAAF, "Domestic trade and domestic trade conflicts in the Low Countries. Auto nomy, centralism and state-formation in the pre-industrial era", in S. GROENVELD & M. WINTLE, eds., State and trade. Government and the economy in Britain and the Netherlands since the Middle Ages, Zutphen,1991, p. 12-27, esp. p. 13 and 20
255. Cf. the more recent contributions to the discussion, mainly by L. NOORDEGRAAF, "Het platteland van Holland"; J.L. VAN ZANDEN, "De prijs van de vooruitgang? Economische modernisering en sociale polarisatie op het Nederlandse platteland na 1500", in Economischen Sociaal-historisch Jaarboek, 51, 1988, p. 80-92
256. B.J.P. VAN BAVEL, "Land, lease and agriculture. The transition of the rural economy in the Dutch river area from the fourteenth to the sixteenth century", in Past and Present, 172, 2001, p. 3-43, esp. 33-34 and 40-43