Decision-making in medieval coastal water management (Flanders, 1250-1600);Een onderzoek naar de rol van inspraak en overleg in de waterstaat van de laatmiddeleeuwse Vlaamse kustvlakte (1250-1600)

Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis

Volumn 3, Issue 4, 2006, Pages 3-36

  Soens, Tim ^a  

^a NONE

Author keywords

[No Author keywords available]

Indexed keywords

EID: 67650822600     PISSN: 15721701     EISSN: None     Source Type: Journal    
DOI: 10.18352/tseg.686     Document Type: Review

References (118)

1. D. Arnoldus e.a., 'De groei van de overlegeconomie in Nederland en België. Een overzicht van ontwikkelingen in het onderzoek', Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 1 (2004) 77-79;
2. M. Bouman, Hollandse overmoed. Hoe de beste economie van de wereld ontspoorde (Amsterdam 2006).
3. J.L. van Zanden, 'Loonmatiging en het poldermodel in historisch perspectief', Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 18 (2002) 284;
4. L. Delsen, Exit poldermodel? Sociaal-economische ontwikkelingen in Nederland (Assen 2001) 9-21.
5. J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw (3e druk; Haarlem 1963) 12-13.
6. J. Lendering, Polderdenken. De wortels van de Nederlandse overlegcultuur (Amsterdam 2005) 7-8.
7. E. Jonker, 'Sotto Voce. Identiteit, burgerschap en de nationale canon', Tijdschrift voor Geschiedenis 119 (2006) 178-195.
8. H. Pleij, Erasmus en het poldermodel (Amsterdam 2005) 27.
9. Met als uitzondering de besluitvorming na grote overstromingsrampen, waarbij ook hogere echelons betrokken waren: C. Dekker, 'Tussen twee vloeden. De strijd tegen het water in Zeeland bewesten Schelde tussen 1530 en 1532', Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 103 (1988) 607-621;
10. M. Jakubowski-Tiessen, Sturmflut 1717: die Bewältigung einer Naturkatastrophe in der frühen Neuzeit (München 1992).
11. Veruit het best bestudeerd blijft de besluitvorming bij representatieve politieke organen, de volks-, staten- en standenvertegenwoordiging. Zie recent: M. Boone, '"In den beginne was het woord". De vroege groei van "parlementen" in de middeleeuwse vorstendommen der Nederlanden', Bijdragen en Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 120 (2005) 338-361;
12. naast de talrijke regionale studies, kan verder verwezen worden naar W.P. Blockmans, 'A typology of representative institutions in late medieval Europe', Journal of Medieval History 4 (1978) 189-195;
13. Th. N. Bisson, 'The problem of medieval parliamentarism: a review of work published by the International Commission for the History of Representative and Parliamentary Institutions, 1936-2000', Parliaments, Estates & Representation 21 (2001) 1-14
14. en voor de vroegere periode: P.S. Barnwell en M. Mostert (eds.), Political assemblies in the earlier Middle Ages (Turnhout 2003).
15. H. Danner en F. Kappers (eds.), Geld onder water. Een onderzoek naar financiële bescheiden in de archieven van Noord-Hollandse droogmakerijen gedurende de Vroegmoderne Tijd (Amsterdam 2002).
16. Een overzicht van het bronnenmateriaal vindt men in E. Huys en M. Vandermaesen, 'De kustwateringen en polders', in: W. Prevenier en B. Augustyn (eds.), De gewestelijke en lokale overheidsinstellingen in Vlaanderen tot 1795 (Brussel 1997) 594-612.
17. Basiswerken voor de Noordelijke Nederlanden zijn G.P. van de Ven, Leefbaar laagland: geschiedenis van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland (5e druk; Utrecht 2003);
18. H. van der Linden, 'De Nederlandse waterhuishouding en waterstaatsorganisatie tot aan de moderne tijd', Bijdragen en Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 103 (1988) 534-553
19. en zeer recent P. van Dam en M. van Tielhof, Waterstaat in stedenland. Het hoogheemraadschap van Rijnland voor 1857 (Utrecht 2006);
20. voor het ontstaan en de institutionele ontwikkeling van de laatmiddeleeuwse wateringen in Vlaanderen verwijs ik naar: T. Soens, Waterbeheer in een veranderende samenleving. Een ecologische, sociaal-economische en politiek-institutionele studie van de wateringen in het Vlaamse kustgebied tijdens de overgang van de middeleeuwen naar de moderne tijden. Testregio: het Brugse Vrije (Doctoraatsverhandeling Geschiedenis Universiteit Gent 2006) en idem, 'Explaining deficiencies of water management in the late medieval Flemish coastal plain (13th-16th centuries)', Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis (2005) 35-61.
21. Friesland, maar ook Noord-Holland: zie G.J. Borger, 'De strijd tegen en om het water: een samenvattende terugblik', in: Holland en het water in de middeleeuwen. Strijd tegen het water en beheersing en gebruik van het water (Hilversum 1997) 143-144.
22. Hoewel probleemstelling en opzet van dit artikel strikt historisch zijn, vertoont de gevolgde methodologie hier enige verwantschap met de Critical Discourse Analysis, die vanuit de linguïstiek de invloed van machtsverhoudingen, ideologie, en (sociale) ongelijkheid op taal wil onderzoeken: N. Fairclough, Critical Discourse Analysis (Londen 1995).
23. P. Blickle, Kommunalismus. Skizzen einer gesellschaftlichen Organisationsform. Band 1: Oberdeutschland (München 2000) VII, 15 en 40.
24. Idem, Kommunalismus. Skizzen einer gesellschaftlichen Organisationsfonn. Band 11: Europa (München 2000) 132-133.
25. E. Ostrom, Governing the commons. The evolution of institutions for collective action (Cambridge 1990);
26. M. De Moor, L Shaw-Taylor en P. Warde (eds.), The management of common land in north west Europe, c. 1500-1850 (Turnhout 2002) 22-30 en 261.
27. J.C.N. Raadschelders en Th. A.J. Toonen, 'Theorie, casus en perspectief voor onderzoek', in: idem (eds.), Waterschappen in Nederland. Een bestuurskundige verkenning van de institutionele ontwikkeling (Hilversum 1993)179-191;
28. B. Dolfing, Waterbeheer geregeld? Een historisch-bestuurskundige analyse van de institutionele ontwikkeling van de hoogheemraadschappen van Delfland en Rijnland, 1600-1800 (Leiden 2000).
29. Dolfing, Waterbeheer, 494-498.
30. Blickle, Kommunalismus, 11 73-74: 'Die Wasserschaften [...] die das Wasserstrassennetz unterhielten, sind ein zu komplizierter Fall'.
31. A. Verhulst, 'Die Binnenkolonisation und die Anfänge der Landgemeinde in Seeflandern', in: Die Anfänge der Landgemeinde und ihr Wesen (Konstanz 1964) 459-460. Verhulst was wel van mening dat de graaf van Vlaanderen aan de basis stond van het onstaan van de wateringen in het centrale deel van de kustvlakte, en als dusdanig vertoonde de organisatie van het waterbeheer volgens hem wel kommunale trekjes, doch waren deze niet spontaan vanuit de plattelandsgemeenschap ontstaan, doch wel bewust bedoeld door de graven.
32. H. van der Linden, 'Les communautés rurales en Hollande de la fin de 1'époque méro-vingienne à la Révolution française', in: Les communautés rurales. Cinquième partie: Europe Occidentale (II) et Amérique (Paris 1987) 478-479 ;
33. idem, 'Een nieuwe overheidsinstelling: het waterschap circa 1100-1400', in : Algemene Geschiedenis der Nederlanden 111 (Haarlem 1982) 72-73.
34. De volgende paragraaf is gebaseerd op Soens, Waterbeheer, 72-139, aangevuld met Huys en Vandermaesen, De kustwateringen en polders; idem, Polders en wateringen in maritiem Vlaanderen (Brussel 2000).
35. H. van der Linden, 'De Nederlandse waterhuishouding', 538-539.
36. Inzonderheid OCMW-Archief Brugge (verder OAB), Sint-Janshospitaal (verder SJH), inv.nr. A12bis, cartularium van de watering De Broeke, ca. 1420 met aanvullingen tot derde kwart vijftiende eeuw; Rijksarchief Brugge (verder RAB), watering Moerkerke Zuid-over-de-Lieve (verder MZ), inv. nr. 2, cartularium van de watering Moerkerke Zuid-over-de-Lieve, 1468, met aanvullingen tot 1717; RAB, Watering Blankenberge (verder WB), inv. nr. 1, cartularium van de Blankenbergse watering, eerste kwart zestiende eeuw, met aanvullingen tot de achttiende eeuw; RAB, Van Sielegem, inv. nr. 98, cartularium van de watering Kamerlingsambacht 1482, in kopie van 1640; RAB, Registers Brugse Vrije (verder RBV), inv. nr. 16041, cartularium van de watering Serwoutermansambacht, zestiende eeuw.
37. Onder meer voor de Oude Yevene-watering in Oostburg-ambacht (westelijk Zeeuws-Vlaanderen) in het archief van de Benedictijner Sint-Pietersabdij te Gent: Rijksarchief Gent (verder RAG), Sint-Pietersabdij (verder SPA), oorkonden op datum; en de watering Eiesluis in het archief van de Cisterciënzerabdij Ter Doest te Lissewege: Archief Groot-Seminarie Brugge (verder GSAB), Ter Duinen en Ter Doest, oorkonden op datum.
38. Gelijkend op de procedure in het Oud-Vlaamse strafprocesrecht: R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw (Brussel 1956) 17-32.
39. Bijvoorbeeld OAB, SJH-wateringen (verder SJH-W), inv.nr. 10 (oud doosnummer 2A), rekening watering Eiesluis, 1376-77: 'Item den X dagh in hoymaend als de cuere beclaeght was bi Philisse van Buekemare te Lisseweghe up de huelbrugghe om de huelbrugghe steenin te makene ende den waterganc te verdelvene'.
40. Bijvoorbeeld RAB, WB, inv. nr. 333, rekening 1407-1408:'[...] ghelike dat tsaterdaechs daer te voren in eene cuere voor Sinte Bazelis gheoordeneert was'. 30. RAB, Oorkonden Abdij Zoetendale, op datum, oorkonde van de schepenen van het Brugse Vrije, 26 januari 1370 (n.s.).
41. OAB, SJH, inv. nr. A 12bis, oorkonde van de schepenen van het Brugse Vrije betreffende de watering van Moerkerke Zuid-over-de-Lieve, 19 oktober 1387, fo 39r-40r.
42. De krikhouder of krikwaarder was een gerechtelijke officier die in zaken van bestuurlijke en burgerrechtelijke aard de baljuw verving als maner van de kasselrijschepenen: E. Warlop, Bijdragen tot de geschiedenis der vorming van het Brugse Vrije. Bronnen. Gebied. Instellingen (Gent 1958) 115-117.
43. RAG, Raad van Vlaanderen, inv. nr. 2337, fo 302v-306r, editie A. Zoete (ed.), Handelingen van de Leden en van de Staten van Vlaanderen (1405-1419) : excerpten uit de rekeningen der steden, kasselrijen en vorstelijke ambtenaren (Brussel 1982) 1353-1359.
44. Over de Raad van Vlaanderen in het licht van de juridische centralisatie-politiek van de Bourgondische vorsten: J. Dumolyn, De Raad van Vlaanderen en de Rekenkamer van Rijsel. Gewestelijke overheidsinstellingen als instrumenten van centralisatie (1419-1477) (Brussel 2002) 93-110.
45. Zoete, Handelingen, 1358.
46. Bijvoorbeeld in de beraadslagingen van de wateringen van Maldegem, Eeklo en Lembeke met vertegenwoordigers van de stad Eeklo in 1406, waarin de beslissing werd genomen door 'la greigneur et plus saine partie', editie: L. Gilliodts-Van Severen, Coutumes des pays et comté de Flandre. Coutume du Franc de Bruges 11 (Brussel 1879) 154-35.
47. L. Moulin, 'Sanior et maior pars. Note sur 1'évolution des techniques électorales dans les Ordres religieux du vIe au XIIIe siècle', Revue historique du droit Français el étranger 36 (1958) 368-397; 491-529.
48. RAB, WB, inv. nr. 333, rekening 1407-1408.
49. Over de (her)opleving van dit concept vanaf de dertiende eeuw: M.S. Kempshall, The common good in late medieval political thonght (Oxford 1999) 1-25;
50. P. Hibst, Utilitas publica - Gemeiner Nutz - Gemeinwohl. Untersuchungen zur Idee eines politischen Leitbegriffes von der Antike bis zum späten Mittelalter (Frankfurt-am-Main 1991);
51. E. Lecuppure-Desjardin en A. Van Bruaene (eds.), De bono communi. The discourse and practice of the common good in the European City (13th-16th century) (Turnhout te verschijnen).
52. OAB, SJH, inv. nr. A12bis, fo 35v-38r, vonnis van de schepenen van het Brugse Vrije betreffende de watering van Moerkerke Zuid-over-de-Lieve, 3 december 1369: 'tallen der goner coste ende laste diere cost ende last zijn sculdich of te hebbene ende talre ghoonre bate ende proffite diere sculdich zijn bate ende proffijt of te hebbene'.
53. Blickle, Kommunalismus, 41-51.
54. R.C. Van Caenegem, 'Coutumes et législation en Flandre aux XIe et XIIe siècles', in: Vrijheden in de stad en op het platteland van de XIe tot de XIVe eeuw (Brussel 1968) 246.
55. P.H. Gallé, Beveiligd bestaan. Grondtrekken van het middeleeuwse waterstaatsrecht in Z.W. Nederland en hoofdlijnen van de geschiedenis van hel dijkbeheer in dit gebied (1200-1963) (Delft 1963) 14 en 60-68.
56. Een editie en analyse van deze algemene wateringkeuren is in voorbereiding. Voorlopig verwijs ik naar Soens, Waterbeheer, 62-67.
57. Bijvoorbeeld Gilliodts-Van Severen, Coutumes, 11, 717-722, keure van de Blankenbergse watering, 1407.
58. Ibidem.
59. J. Schramme, Des Wateringues (Bruges 1899) 69-70.
60. De schepenfamilies van het Brugse Vrije vormen een belangrijke doch weinig bestudeerde lokale elitegroep in het graafschap Vlaanderen, waarvan heel wat leden in de late middeleeuwen via een functie in vorstelijke dienst carrière maakten en een adellijke status bereikten. Naast het oudere werk van Warlop, De vorming, kwamen recent heel wat nieuwe gegevens aan het licht over de oorsprong van een aantal van deze families in D. Tys, Een middeleeuws landschap als materiële cultuur: de interactie tussen macht en ruimte in het kustgebied en de wording van een laatmiddeleeuws tot vroegmodern landschap. Kamerlingsambacht, 500-1200/1600 (Doctoraatsverhandeling Archeologie Vrije Universiteit Brussel 2003).
61. Dit aspect wordt in de meeste institutionele analysemodellen over de interactie tussen mens en natuur-bijvoorbeeld J.M. Anderies, M.A. Janssen en E. Ostrom: 'A framework to analyze the robustness of social-ecological systems from an institutional perspective', Ecology and society 9 (2004) 1, artikel 18 - onvoldoende uitgewerkt.
62. E. Thoen, '"Social Agrosystems" as an economic concept to explain regional differences. An essay taking the former county of Flanders as an example (Middle Ages-19th Century)', in: B.J.P. van Bavel en P. Hoppenbrouwers (eds.), Landholding and land transfer in the North Sea area (late Middle Ages-19th century) (Turnhout 2004) 47-49.
63. M. Sortor, 'The Ieperleet aflak: the struggle for market position in late medieval Flanders', Speculum 73 (1998) 1068-1100 analyseerde recent een dergelijk conflict betreffende de Ieperlee - het kanaal dat leper met Brugge en de Noordzee verbond - in de eerste helft van de vijftiende eeuw.
64. E. Thoen en T. Soens, 'The origins of leaseholding in the former county of Flanders', in: B.J.P. van Bavel en Ph. Schofield (eds.), The origin and early development of leaseholding in Europe (Turnhout te verschijnen).
65. P. Vandewalle, De geschiedenis van de landbouw in de kasselrij Veurne (1550-1645) (Brussel 1986) 95.
66. Voor Vlaanderen is kwantitatief materiaal eigenlijk alleen beschikbaar voor Gent en een aantal stadjes in het Gents kwartier: P. Stabel, 'Het grondbezit van stedelingen op het platteland. Enkele bedenkingen bij het onderzoek in het graafschap Vlaanderen in de late Middeleeuwen', Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde 42 (2005) 15-27.
67. Een recente status quaestionis van het onderzoek naar de plaats van buitensteeds grondbezit in de bredere stads-plattelandsverhoudingen is S.R. Epstein, Town and country in Europe, 1300-1800 (Cambridge 2001).
68. RAB, RBV, inv. nr. 16036.
69. OAB, SJH-W, inv. nr. 14, rekeningen Blankenbergse watering 1382-83 en 1383-84.
70. Gebaseerd op E. Aerts, 'Het hoofdelijk bierverbruik in de Zuidelijke Nederlanden (ca. 1400-1800). Enkele kanttekeningen', in: 'Proeve 't al, 't is prysselyck'. Verbruik in Europese steden (13de-18de eeuw). Liber Amicorum Raymond van Uytven (Antwerpen 1998) 57-59
71. en R. Van Uytven, 'Het bierverbruik en de sociaal-economische toestand in het Brugse Vrije in de zestiende eeuw', Handelingen van het genootschap voor Geschiedenis'Sociétéd'Émulation'te Brugge 131 (1994) 5-34.
72. RAB, Watering Eiensluis-Reigarsvliet, inv. nr. 340.
73. OAB, SJH-W, inv. nr. 13, rekening Blankenbergse watering, 1354-55.
74. Van de Ven, Leefbaar Laagland, 117-118;
75. een variant zijn de Zeeuwse 'Staten': C. Dekker, 'De vertegenwoordiging van de geërfden in de wateringen van Zeeland bewesten Schelde in de middeleeuwen', Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 89 (1974) 345-374.
76. Zoals bijvoorbeeld S.J. Fockema Andreae, Studiën over waterschapsgeschiedenis. VIII. Overzicht van de Nederlandse waterschapsgeschiedenis (Leiden 1952) 12-13.
77. Zie bijvoorbeeld het optreden van de grootgrondbezitters in het hoogheemraadschap Rijnland na de herhaalde dijkdoorbraken bij Spaarndam in het eerste kwart van de zestiende eeuw: van Dam en van Tielhof, Waterstaat in stedenland.
78. Thoen, Social agro-systems, 52-62;
79. E. Thoen en T. Soens, 'The family or the farm: a Sophie's choice? The late medieval crisis in the former county of Flanders', in: J. Drendel (ed.), Postan - Duby: Ie deslin d'un paradigme. Peut-on comprendre les crises économiques de la fin du Moyen Âge sans le modèle malthusien ? (Leiden te verschijnen).
80. Soens, 'Explaining deficiencies', 48-50.
81. T. Soens, 'Het waterschap en de mythe van democratie in het Ancien Régime. Het voorbeeld van de Vlaamse kustvlakte in de late middeleeuwen', Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis (2001) 47.
82. Van het midden van de veertiende eeuw tot het einde van de zestiende eeuw kan een zeker parallellisme worden vastgesteld tussen de eigendomsconcentratie in de Vlaamse kustvlakte en het aantal overstromingsrampen ten gevolge van stormvloeden, zonder dat hier evenwel een structurele stijging van de investeringen in het waterbeheer tegenover stond. Pas in de zeventiende en achttiende eeuw, namen de investeringen toe, terwijl het aantal stormvloeden significant afnam. In afwachting van een afzonderlijke analyse van de investeringen in het waterbeheer, kan verwezen worden naar Soens, Waterbeheer, 261-371.
83. Blickle, Kommunalismus, i 51-56.
84. Zie bijvoorbeeld Rijksarchief Gent, Sint-Baafs en Bisdom, 02586: keure van het Oude Land van Kadzand d.d. 1486/07/01: 'ghecoren [...] bij cueren ende meentucht bijden goeden lieden die daer wesen zullen vanden inghelanden'. Over de betekenis van 'keure' in Vlaanderen: L. Gilliodts-Van Severen, 'La portée du mot Keure dans les chartes de Flandre', La Flandre 16 (1885) 107-142.
85. Van der Linden, 'De Nederlandse waterhuishouding', 543;
86. W. van der Ham (ed.), Hoge dijken, diepe gronden. Land en water tussen Rotterdam en Gouda. Een geschiedenis van Schieland (Utrecht 2004) 53.
87. Bijvoorbeeld RAB, MZ, inv. nr. 1, keure van de watering Moerkerke Zuid-over-de-Lieve, 18 september 1400.
88. RAB, MZ, inv. nr. 345/2: keure van de watering Noord-over-de-Lieve en Lapscheure, 25 april 1506: 'Voort es ghecuert dat gheen man sluusmeester noch clerc noch dijcscepene wezen en zal hij en es ghegoet, gheherft of wuenende inde voorseide watringhe ende recht vrijlaet wesende of ten zij dat yemend ydions ende prouffitelicxt ware ten behouve vande wateringhe, de inghelanden ghelievende bij ghemeenen accoordt ten daghe vander rekeninghe'.
89. Bijvoorbeeld M. Gysseling (ed.), Corpus Gysseling I: Ambtelijke Bescheiden (Den Haag 1998) nr. 412, keure van de watering Eiesluis, 2 mei 1282: 'ende niemene soe ne es ghebondene langher te zine sluusmeester iofte ontfanghere danne een jaer, het ne zie bi haer lieder wille'.
90. Zie Soens, Het waterschap, 44, figuur 1.
91. R. De Keyser, 'Proosten van het Sint-Donaaskapittel, ca. 1350-ca. 1450', in: Sint-Donaas en de voormalige Brugse kathedraal 11 (Brugge 1988) 32-60.
92. Bijvoorbeeld OAB, SJH-W, inv. nr. 14, rekening 1368-69: 'Item vertert bi sluusmesters ende bi mijn here den proofst, bi den mester van Sinte Janshuus, bi Riquard van Straten, bi den mester van den delvers ende bi andren die daer waren als die brief ghemaect was als zi daden den waterganc te delvene'.
93. Voor Brugge: D. Van den Auweele, Schepenbank en schepenen te Brugge (1127-1384). Bijdrage tot de studie van een gewone stedelijke rechts- en bestuursinstelling (doctoraatsverhandeling geschiedenis Katholieke Universiteit Leuven 1977) 277; een wepelperiode van twee jaar werd in de Blankenbergse watering voorzien in 1421, doch de toepassing hield vermoedelijk niet lang stand: Gilliodts-Van Severen, Coutumes, 11, 722-724.
94. Rekenkundig gemiddelde 6,6; mediaan: 4,5. Merk op dat slechts 7 van de 110 geīdentificeerde personen mandaten in beide wateringen uitoefenden, wat op een sterke lokale verankering wijst.
95. W.P. Blockmans, 'Mobiliteit in stadsbesturen 1400-1550', in: D.E.H. De Boer en J.W. Marsilje (eds), De Nederlanden in de late middeleeuwen (Utrecht 1987) 242.
96. A. Zoete, De beden in het graafschap Vlaanderen onder de hertogen Jan zonder Vrees en Filips de Goede (1405-1467) (Brussel 1994) 77-88 en 101-104;
97. N. Maddens, 'Het verschil tussen de "pointinghe" en de "zettinghe" voornamelijk in het Brugse Vrije tijdens de periode 1515-1550', Standen en Landen 44 (1968) 31-58.
98. Dat laatste is bijvoorbeeld het geval voor Jacob f. Lauwereins Lammaerd, minstens negen keer bestuurder van Zuid-over-de-Lieve van 1464 tot 1474, doch in de zetting van 1463 nog maar met een quote van anderhalve 'lood' bedacht. In diezelfde omstelling werd de nalatenschap van zijn vader Lauwereins Lammaerd echter afzonderlijk belast, en wel - als enige -met de hoogste quote van vier 'lood'.
99. A. van der Woude en A. Schuurman, Probate inventories. A new sourcefor the historical study of wealth, material culture and agricultural development (Wageningen 1980);
100. E. Thoen, Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late Middeleeuwen en het begin van de Moderne Tijden, Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (Gent 1988) 1 21-34 en 11 671-675.
101. RAB, RBV, inv. nr. 16568, fo 132v.
102. Damme, OCMW-Archief, Doos ommelopers, 1, Ommeloper M. Noord-over-de-Lieve 1501.
103. RAB, RBV, inv. nr. 16571. fo 359v.
104. Soens, Waterbeheer, 416-417.
105. R. van Uytven, 'Plutokratie in de "oude demokratieën der Nederlanden"', Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 16 (1962) 373-409 en vele case-studies sindsdien.
106. J. van Leeuwen, De Vlaamse wetsvernieuwing: een onderzoek naar de jaarlijkse keuze en aanstelling van het stadsbestuur in Gent, Brugge en leper in de Middeleeuwen (Brussel 2004) 251-252.
107. Zie de kritieken van respectievelijk M. Prak, 'Kommunalisme en de steden van de Noordelijke Nederlanden ten tijde van de Republiek', Noordbrabants Historisch Jaarboek 17-18 (2000-2001) 17;
108. C. Johnson, 'Uncommon ground. The poverty of history in common property discourse', Development and Change 35 (2004) 407-433
109. en A. Agrawal, 'Sustainable governance of common pool resources: context, methods and politics', Annual Review of Anthropology 32 (2003) 243-262 in het bijzonder 257.
110. Zie bijvoorbeeld P.C.M. Hoppenbrouwers, Een middeleeuwse samenleving. Het land van Heusden (ca. 1360-ca. 1515) (Wageningen 1992) 507-511
111. en idem, 'The Use and Management of Commons in the Netherlands. An Overview', in: M. De Moor, L. Shaw-Taylor en P. Warde (eds.), The management of common land in north west Europe, c. 1500-1850 (Turnhout 2002) 87-112.
112. De recentste stand van zaken is: B. van Bavel en van J.L Zanden, 'The jump-start of the Holland economy during the late-medieval crisis, c. 1350-C.1500', Economic History Review 57 (2004) 503-532.
113. Voor het hoogheemraadschap Rijnland, vergelijk van Dam en van Tielhof, Waterstaat in stedenland.
114. R.D. Putnam, Making Democracy Work (Princeton 1993).
115. M. Huysseune, 'Putnam interpreteren vanuit een Italiaanse context', in: M. Hooghe (ed.), Sociaal kapitaal en democratie. Verenigingsleven, sociaal kapitaal en politieke cultuur (Leuven en Leusden 2000) 61-82;
116. M. Jurdjevic, 'Trust in Renaissance electoral politics', Journal of Interdisciplinary History 34 (2004) 601-614.
117. S.K. Cohn, 'La storia secondo Robert Putnam', Polis 8 (1994) 315-324;
118. G. Brucker, 'Civic traditions in premodern Italy', Journal of Interdisciplinary History 29 (1999) 357-377.