A crisis as challenge? Retail evolutions and consumption changes in Antwerp (c. 1648 - c. 1748);Een crisis als uitdaging? Kleinhandelsevoluties en verbruiksveranderingen te Antwerpen (ca. 1648 - ca. 1748)

Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis

Volumn 4, Issue 1, 2007, Pages 61-88

  Blondé, Bruno ^a   Van Damme, Ilja ^a  

^a NONE

Author keywords

[No Author keywords available]

Indexed keywords

EID: 67650783895     PISSN: 15721701     EISSN: None     Source Type: Journal    
DOI: 10.18352/tseg.559     Document Type: Article

References (120)

1. Voor een historiografische duiding en uitvoerige toelichting van Antwerpen in deze periode, zie I. Van Damme, 'Het vertrek van Mercurius. Historiografische en hypothetische verkenningen van het economisch wedervaren van Antwerpen in de tweede helft van de zeventiende eeuw', NEHA-Jaarboek 66 (2003) 6-39.
2. Voor de neergang van de luxe-industrieën, lees A.K.L. Thijs, 'Structural changes in the Antwerp industry from the fifteenth to the eighteenth century', in: H. Van der Wee (ed.), The rise and decline of urban industries in Italy and in the Low Countries (Late Middle Ages -Early Modern Times) (Leuven 1988) 207-212
3. en A.K.L. Thijs, 'De Antwerpse luxenijver-heid: winstbejag en kunstzin', in: J. Van der Stock (ed.), Antwerpen, verhaal van een metropool (16de-17de eeuw) (Gent 1993) 105-113.
4. B. Blondé, Een Economic met verschillende snelheden. Ongelijkheden in de opbouw en de ontwikkeling van het Brabantse stedelijke netwerk (ca. 1750-ca. 1790) (Brussel 1999) 252.
5. J. de Vries, European Urbanization, 1500-1800 (Londen 1984) appendix 1.
6. Zie hiervoor B. Blondé en H. Greefs, 'Werk aan de winkel. De Antwerpse meerseniers: aspecten van de kleinhandel en het verbruik in de 17de en 18de eeuw', in: 'De lokroep van het bedrijf. Handelaars, ondernemers en hun samenleving van de zestiende tot de twintigste eeuw. Liber Amicorum Roland Baetens', Bijdragen tot de geschiedenis 84 (2001) 207-210;
7. en L. Van Aert en I. Van Damme, 'Retail dynamics of a city in crisis: the mercer guild in pre-industrial Anrwerp (c. 1648- c. 1748)', in: B. Blondé e.a. (eds.), Retailers and consumer changes in Early Modern Europe. England, France, Italy and the Low Countries (Tours 2005) 139-167.
8. Voor gelijkaardige opmerkingen, lees J. Hannes, 'De kleine producent en de kleinhandelaar in de 19de eeuw', in: H. Coppejans-Desmedt (ed.), Economische geschiedenis van België. Behandeling van de bronnen en problematiek. Handelingen van het colloquium te Brussel, 17-19 november 1971 (Brussel 1973) 55-64.
9. Op basis van (voor afkortingen zie onderaan deze noot) SAA, V, nrs. 167-175 en F. Melis, Poortersboeken (Antwerpen 1977), waarbij alle beroepen van nieuwe poorters werden opgeschreven in een databank opgesteld door B. Blonde, L. Van Aert en I. Van Damme. Onder commerciële beroepen werden zowel kleinhandelaars (bijvoorbeeld meerseniers, oudekleerkopers, kramers, winkeliers, allerhande verkopers, enzovoort) als kooplieden, waarschijnlijk groothandelaars, gerekend. Herbergiers en tavemiers werden niet meegerekend. SAA = Stadsarchief Antwerpen; v = Vierschaar.
10. Of 776 van in totaal 4762 inschrijvingen tussen [1648-1748].
11. De absolute aantallen zijn: 55 van 233 voor de periode [1648-1687], en 397 van 471 voor de periode [1708-1747].
12. Zie bijvoorbeeld P. Earle, The making of the English middle class: Business, society and family life in London, 1660-1730 (Londen 1989).
13. Lees ook de terechte opmerking in J. Benson en L. Ugolini, 'Introduction. Historians and the nation of shopkeepers', in: J. Benson en L. Ugolini (eds.), A nation of shopkeepers. Five centuries of British retailing (New York 2003) 12: 'It is, comparison, after all, which allows us to confirm or refute narratives and explanations that can easily appear self-evident and irrefutable when considered in a single geographical or chronological context'.
14. Over de Antwerpse materiële cultuur verscheen onder meer B. Blondé, 'Tableware and changing consumer patterns. Dynamics of material culture in Antwerp, 17th-18th centuries', in: J. Veeckman (ed.), Majolica and glass. From Italy to Antwerp and beyond. The transfer of technology in the 16th-early 17th century (Antwerpen 2002) 295-311;
15. en B. Blondé, 'Cities in decline and the dawn of a consumer society: Antwerp in the 17th-18th centuries', in: Blondé e.a. (eds.), Retailers and consumer changes, 37-52.
16. Een uitbreiding van de kleinhandel impliceert dan verarming en sociale proletarisering waarbij de kleinhandel als laatste strohalm voor een aangroeiend armenleger binnen de stadsmuren zou gefunctioneerd hebben.
17. De literatuur rond consumptie is zeer omvangrijk, caleidoscopisch en groeit voortdurend aan. Voor een recente overview, lees onder meer D. Miller (ed.), Consumption. Criti-cal concepts in the social sciences (Londen en New York 2001) 4 dln.
18. Zie bijvoorbeeld diverse bijdragen in J. Brewer en R. Porter (eds.), Consumption and the world of goods (Londen en New York 1993) met daar meer verwijzingen.
19. Lees onder meer C. Fairchilds, 'Consumption in Early Modern Europe. A review ar-ticle', Comparative Studies in Society and History, 35 (1993) 850-858;
20. P.N. Stearns, 'Stages of consumerism: recent work on the issues of periodization', Journal of Modern History, 69 (1997) 102-117;
21. P. Musgrave, The Early Modern European economy (New York 1999).
22. Deze problematiek is wel de rode draad in het recente proefschrift van I. Van Damme, Antwerpse klanten en kleinhandelaars. Tussen continuïteit en vernieuwing, ca. 1648 - ca. 1748 (Onuitgegeven Doctoraatsverhandeling Universiteit Antwerpen 2006). Ilja Van Damme legt momenteel de laatste hand aan een handelseditie van dit werk, in 2007 te verschijnen bij Aksant.
23. J. de Vries, 'Between purchasing power and the world of goods: understanding the household economy in early modern Europe', in: Brewer en Porter, Consumption and the world of goods, 85-89.
24. Dat is een perspectief dat de Nederlandse onderzoekscontext zelfs nog goeddeels moet ontwikkelen. Lees B. Blondé, P. Stabel, J. Stobart en I. Van Damme, 'Retail circuits and practices in medieval and early modern Europe: an introduction', in: B. Blondé e.a. (eds.), Buyers and sellers. Retail circuits and practices in medieval and early modern Europe (Turnhout 2006) 7-11;
25. en I. Van Damme, 'Pendelen russen revoluties en tradities: recent historisch onderzoek naar de kleinhandel in de late middeleeuwen en de nieuwe tijd (ca. 1450-ca. 1850)', Stadsgeschiedenis 2 (2007) 54-65.
26. B. Blondé en V. De Laet, 'Owning paintings and changes in consumer preferences in the Low Countries, seventeenth-eighteenth centuries', in: N. de Marchi en H. Van Miegroet (eds.), Mapping markets for paintings in Europe, 1450-1750 (Turnhout 2006) 68-84.
27. Lees hierover meer uitgebreid R. Baetens, De nazomer van Antwerpens welvaart. De diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft der 17de eeuw (Brussel 1976) 2 dln;
28. en R. Baetens en B. Blondé, 'Wonen in de stad: aspecten van de stedelijke wooncultuur', in: J. Van der Stock (ed.), Stad in Vlaanderen. Cultuur en maatschappij, 1477-1787 (Brussel 1991) 237-254.
29. Voor meer tekst en uitleg, lees Van Damme, Antwerpse klanten en kleinhandelaars, 54-65.
30. Lees bijvoorbeeld C. Shammas, The pre-industrial consumer in England and America (Oxford 1990) 291-299.
31. Zie eveneens B. Blondé en H. Greefs, 'Werk aan de winkel', 207-210.
32. Rond het gebruik en de betekenis van bijvoorbeeld theeservies, lees B. Blondé, 'Toe-eigening en de taal der dingen. Vraag- en uitroeptekens bij een stimulerend cultuurhistorisch concept in het onderzoek naar de materiële cultuur', Volkskunde 104 (2003) 159-173.
33. SAA, Not Prot, databank boedelbeschrijvingen. Not = notariaat; Prot = protocollen.
34. In tegenstelling tot andere 'boedelonderzoekers' hadden wij niet het geluk te kunnen beschikken over externe classificatiecriteria, zoals bijvoorbeeld het 'middel op begraven' van Th. Wijsenbeek, Achter de gevels van Delft. Bezit en bestaan van rijk en arm in een periode van achteruitgang (1700-1800) (Hilversum 1987) 31.
35. Het groeperen van boedels volgens taste-groups zoals Wijsenbeek zelf voorstelt, was voor dit onderzoek niet het beste alternatief, aangezien, op lange termijn, 'smaak' te sterk aan veranderingen onderhevig is. Th. Wijsenbeek, 'A matter of taste. Lifestyle in Holland in the seventeenth and eighteenth century', in: A.J. Schuurman en L.S. Walsh (eds.), Material culture: consumption, life-style, Standard of living, 1500-1900 (Milaan 1994) 43-54.
36. Categorie II bevat woningen met 2 of 3 kamers; categorie III omvat de woningen met 4 tot 7 kamers; categorie IV staat voor woningen met 8 tot II kamers en categorie v voor woningen met 12 tot 15 kamers. Dat het geoorloofd kan zijn de woninggrootte als proxy voor de welstand van de boedellater te gebruiken wordt alleszins niet tegengesproken door de geschiedenis van de Antwerpse immobiliënmarkt na 1585.
37. De huishuurprijzen bleven in deze periode inderdaad merkwaardig stabiel. E. Scholliers, 'Un indice du loyer: les loyers anversois de 1500 à 1873', in: Studi in onori di Amintore Fanfani, 5 (Milaan 1962) 593-617;
38. E. Scholliers, 'Prijzen en lonen te Antwerpen en in het Antwerpse (16de-19de eeuw)', in: C. Verlinden (ed.), Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, 2, (XIVde-XIXde eeuw) (Brugge 1965) 641-1056.
39. Op basis van OCMW-AA, GH, Rekeningen, nrs. 86-87. Bij de berekeningen werd handig gebruik gemaakt van een database opgesteld door Laura Van Aert, die wij langs deze weg willen bedanken. Zij voltooit binnenkort een proefschrift rond het Antwerpse meerseniers-ambacht (Universiteit Antwerpen, Centrum voor Stadsgeschiedenis). OCMW = Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn; GH = Godshuizen.
40. SAA, Not Prot, databank boedelbeschrijvingen.
41. OCMW-AA, GH, Rekeningen, nrs. 86-87.
42. Eigen berekeningen op basis van P. Genard, 'Index der Gebodsboeken (1489-1794)', Antwerpsch Archievenblad, iste reeks, 1 (1864) 120-464 en 2 (1865) 1-68 voor de jaren 1489-1650; en 2de reeks, 9 (1934) 115-157; 186-236 en 241-315 voor de jaren 1651-1794. In geen van de drie eeuwen die de Antwerpse gebodsboeken bestrijken, werden er zo veel ordonnanties uitgevaardigd als in de jaren 1642-1743 rond de detailhandel in duurzame detailgoederen door vrempdelinghe - personen die buiten de corporatieve én stedelijke structuur vielen. Het gaat meerbepaald om 8 van de 122 stadsordonnanties (geen recurrenties mee- gerekend) betreffende de detailhandel in duurzame goederen, maar opmerkelijk genoeg allemaal geconcentreerd in de aangehaalde periode. Bij deze berekeningen werd geen rekening gehouden met de 'leur'-activiteiten van voddelieden, uytdraegsters, corfsters en dergelijke, die al van in de vroege zestiende eeuw voorkomen in de stedelijke geboden en integraal deel uitmaakten van de gelaagde detailhandelsstructuur binnen de stadsmuren.
43. F. Prims, Geschiedenis van Antwerpen. Nieuwe uitgave van de oorspronkelijke tekst van 1927-1948 (ed. J. Van Roey) (Brussel 1984) dl. 7, 264.
44. SAA, GA, nr. 4006: overheidsenquête naar de ambachten, 1738. GA = Gilden en Ambachten.
45. B. Blondé, '"De plus nouveau et de plus galant". Mode en consumptieveranderingen te Antwerpen in de zeventiende en achttiende eeuw', Provinciale Commissie voor Geschiedenis en Volkskunde, 12 (jaarboek 2000-2001) 227-229;
46. I. Van Damme, 'Een stad in transitie. Antwerpen na 1648', in: B. Van Beneden en N. De Poorter (eds.), Vorstelijke vluchtelingen. William en Margaret Cavendish in het Rubenshuis. 1648-1660 (Leuven 2006) 55-62.
47. Voor de politieke context, lees J.I. Israel, Conflicts of empires. Spain, the Low Countries and the struggle for world supremacy. 1585-1713 (Londen en Rio Grande 1997) 305-318.
48. Lees hierover I. Van Damme, 'Zotte verwaandheid. Over Franse verleiding en Zuid-Nederlands onbehagen, 1650-1750', in: R. de Bont en T. Verschaffel, Het verderf van Parijs (Leuven 2004) 187-203.
49. H. Van der Wee, 'Industrial dynamics and the process of urbanization and de-urbaniza-tion in the Low Countries from the late Middle Ages to the eighteenth century. A synthesis', in: Van der Wee (ed.), The rise and decline, 356-364.
50. B. Blondé, 'Art and economy in seventeenth- and eighteenth-century Antwerp. A view from the demand side', in: S. Cavachiocchi (ed.), Economia e Arte secc. XIII-XVIII (Firenze 2002) 379-391.
51. A.K.L. Thijs, De zijdenijverheid te Antwerpen in de zeventiende eeuw (Antwerpen 1969) 9 en 96.
52. SAA, GA, nr. 4007: 'Consistentie van de ambachten, neiringen, ende fabriquen soo ende gelijck de selve binnen de stadt Antwerpen sigh bevinden in de maendt augustus 1758'.
53. SAA, Proc Sup, nr. 6732: 'Rescriptie voor de cremers ende meerseniers deser stadt rescribenten tegens de dekens van het peltiers ambacht supplianten' (niet gedateerd [1661]). Proc Sup = Processen Supplement.
54. Katoen werd overal in Europa een echt succes, zie B. Lemire, Fashion's favorite: the cot-ton trade and the consumer in Britain, 1660-1800 (Oxford 1991).
55. Op basis van OCMW-AA, GH, Rekeningen, nrs. 86-87.
56. M. Batterberry en A. Batterberry, Mirror, mirror. A social history of fashion (New York 1977) 150;
57. en F. Boucher, 20,000 years of fashion. The history of costume and personal adorn-ment (New York 1987) 292-293. Die nieuwe stoffen leenden zich ook uitstekend tot innovatieve vormen van kleuring en bedrukking.
58. SAA, Pk, nr. 788, f. 207 (19 maart 1702). Pk = Privilegiekamer.
59. Lees B. Blondé en I. Van Damme, 'II augustus 1723. Indische Compagnie trekt naar de beurs', in: De 25 dagen van Antwerpen (Amsterdam 2006) 287.
60. In Engeland vonden dezelfde angstkreten rond min of meer hetzelfde tijdstip een expressie in gelijkaardige plunderingen en verwoestingen. Zie U. Priestley, 'The marketing of Norwich stuffs, c. 1660-1730', Textile History 22 (1991) 204.
61. Hier werd gebruik gemaakt van de tweede uitgave [P. Cardon], Den oorspronck vande ruīne en aermoede der Spaensche Nederlanden (Luik 1699).
62. [Cardon], Den oorspronck vande ruïne, 16-17. In de uitgave van 1686 werden deze passages wel niet opgenomen, lees hiervoor de originele uitgave SAA, Pf, nr. 531/2. Pf = Pamfletten.
63. C. Campbell, The romanthic ethic and the spirit of modern consumerism (Oxford 1987);
64. G. Lipovetsky, L'empire de l'éphemère. La mode et son destin dans les sociétés Modernes (Parijs 1987);
65. C. Mukerji, From graven images: patterns of modern materialism (New York 1993);
66. M. Bianchi (ed.), The active consumer. Novelty and surprise in consumer choice (Londen en New York 1998).
67. Bijvoorbeeld SAA, Not Prot, nr. 1722 (boedel van Geertrui Melis in 1732) waar gewag wordt gemaakt van 'ouderwets' glaswerk en twee kleine zoutvaten 'oud fatsoen'. SAA, Not Prot, nr. 1090 waar in de boedelbeschrijving van Margarita Boveemans uit 1728 sprake is van een 'moderne' mosterdpot.
68. Tweewekelijks verschenen vanaf 1691. SBA, nr. 568713: Gazette van Antwerpen, voorbeelden van respectievelijk vrijdag 5 januari 1725 en vrijdag 5 februari 1745. SBA = Stadsbibliotheek Antwerpen.
69. Lees ook I. Van Damme, 'Middlemen and the creation of a "fashion revolution". The experience of Antwerp in the late seventeenth and eighteenth centuries', ter perse in een nieuw, aanstaand boek van B. Lemire rond het modefenomeen (Manchester University Press) The Fashion imperative: social politics and material practice in comparative perspective, c. 1500-2000.
70. G. McCracken, Culture and consumption. New approaches to the symbolic character of con-sumer goods and activities (Bloomington 1998) 19.
71. Men hoede zich er voor de achttiende-eeuwse verbruiker af te stempelen als het weerloze en passieve slachtoffer van producenten- en kleinhandelsmanipulaties, zoals onvermijdelijk impliciet wordt gesuggereerd in de eerder geciteerde anekdote van Pieter Cardon.
72. Zie ook T. Kusamitsu, 'Novelty, give us novelty: London agents and northern manufac-turers', in: M. Berg (ed.), Markets and manufacture in early industrial Europe (Londen en New York 1991) 117.
73. Zoals ook gesuggereerd in M. Craske en M. Berg, 'Art and industry - the making of modern luxury in eighteenth-century Britain', in: Cavaciocchi (ed.), Economia e Arte, 833.
74. Dit archief is terug te vinden onder SAA, IB, Hoffinger, nrs. 2357-2364. Lees eveneens M. Coppens, '"Au magasin de Paris". Une boutique de mode à Anvers dans la première moitié du XVIIIe siècle', Belgisch tijdschrift voor oudheidkunde en kunstgeschiedenis 52 (1983) 81-107. IB = Insolvente Boedelkamer.
75. Coppens, 'Au Magasin de Paris', 93.
76. Daarmee legt de klant haar lot helemaal in de handen van de middelaarster. C. Sargentson, 'The manufac-turing and marketing of luxury goods: the marchands merciers of late 17th- and 18th-century Paris', in: R. Fox en A. Turner (eds.), Luxury trades and consumerism in Ancien Régime Paris (Aldershot 1998) 131-133 ziet dezelfde mechanismen aan het werk in Parijs.
77. Over het belang van de daling van de gegeneraliseerde transportkosten, in het bijzonder voor de luxenijverheden, zie B. Blondé, Een Economic met verschillende snelheden, 174-183.
78. Sargentson, 'The manufacturing', 99-137;
79. Craske en Berg, 'Art and industry', 829.
80. M. Craske, 'Plan and control: design and the competitive spirit in early and mid-eighteenth-century England', Journal of Design History 12 (1999) 208.
81. R. Campbell, The complete London tradesman (Londen 1757) 169.
82. Lees hierover eveneens B. Garnot, La culture matérielle en France aux XVIe-XVIIe-XVIIIe siècles (Parijs 1995) 87.
83. B. Blondé, 'Botsende consumptiemodellen? De symbolische betekenis van goederenbezit en verbruik bij de Antwerpse adel (ca. 1780)', in: G. Marnef e.a. (ed.), Adel en macht: politiek, cultuur, economie (Maastricht 2004) 123-139.
84. F. Baudouin, Jan Peter van Baurscheit de Jonge, architect, 1699-1768 (Lier 1995) 239-240.
85. B. Blondé, 'Indicatoren van het luxeverbruik? Paardenbezit en conspicuous consumption te Antwerpen (zeventiende-achttiende eeuw)', Bijdragen tot de geschiedenis 84 (2001) 509-510.
86. SAA, Not Prot, nr. 189 (notaris F.B. Beltens).
87. F. Baudouin, 'Bouw-, beeldhouw- en schilderkunst', in: Antwerpen in de XVIIIde eeuw (Antwerpen 1952) 188;
88. Baudouin, Jan Peter van Baurscheit, 49-50.
89. Baudouin, Jan Peter van Baurscheit, 50: 'De "emancipatie" van de architect had tot gevolg, dat de gebouwen architectonisch "zuiverder" gedacht werden. (...) Er ontstond aldus een harmonische samenhang tussen architectuur en decoratie'. De monografie van Baudouin over Baurscheit de Jonge bevat diverse voorbeelden van huizen waar de hand van de architect ook in het interieurontwerp (schoorsteen, wandtapijten, meubel- en ijzersmeedwerk, enzovoort) aanwijsbaar is.
90. D. Roche, Histoire des choses banales. Naissance de la consommation dans les sociétés traditi-onnelles (XVIIe-XIXe siècle) (Parijs 1997) 57;
91. E.L. Jones, 'The fashion manipulators: consu-mer tastes and British industries, 1660-1800', in: L.P. Cain en P.J. Selding (eds.), Business enterprise and economic change (Ohio 1973) 198-226.
92. P. Verlet, 'Le commerce des objets d'art et les marchands merciers à Paris au XVIIIe siècle', Annales. Economies. Sociétés. Civilisations 13 (1958) 16-17, 23, 25 en 28;
93. C. Fairchilds, 'The production and marketing of populuxe goods in eighteenth-century Paris', in: J. Brewer en R. Porter (eds.), Consumption and the world of goods (Londen en New York 1993) 228-248.
94. Over het belang van ontwerp en design moet nog veel onderzoek worden verricht. In afwachting daarvan raadpleeg voor Antwerpen alvast B. De Munck, Leerpraktijken. Economische en sociaal-culturele aspecten van beroepsopleidingen in Antwerpse ambachtsgilden, 16de-18de eeuw (Onuitgegeven Doctoraatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel 2002). Ook Bert De Munck voltooit momenteel de handelseditie van zijn proefschrift, te verschijnen bij Brepols (Studies in European Urban History).
95. N. McKendrick, 'Josiah Wedgewood and the commercialization of the potteries', in: McKendrick, Brewer en Plumb, The birth of a consumer society, 100-145;
96. E. Robinson, 'Eighteenth century commerce and fashion: Matthew Boulton's marketing techniques', Economic History Review 16 (1963-64) 39-60;
97. E. Robinson, 'Matthew Boulton and Josiah Wedgewood, apostles of fashion', Business History 28 (1986) 98-114.
98. H. Deceulaer, Pluriforme patronen en een verschillende snit. Sociaal-economische, institutionele en culturele transformaties in Antwerpen, Brussel en Gent, ca. 1585 - ca. 1800 (Amsterdam 2001) 205.
99. K. Pomeranz, The great divergence. China, Europe, and the making of the modern world economy (Princeton en Oxford 2000) 152-154 ziet een gelijkaardige evolutie in grote delen van Europa.
100. Deceulaer, Pluriforme patronen, 185-187. Deze trends waren echter reeds vroeger zichtbaar, onder meer op het vlak van de lichte draperie. P. Kriedte, Peasants, landlords and mer-chant capitalists. Europe and the world economy, 1500-1800 (s.l.1983) 34.
101. I. De Meuter, 'De wandtapijtindustrie te Brussel ten tijde van het Oostenrijks bewind. De bestellingen geplaatst door keizerin Maria-Theresia', in: De Oostenrijkse Nederlanden, het Prinsbisdom Luik en het Graafschap Loon in de 18de eeuw. Bijdragen over cultuur, politiek en economie (Hasselt 1989) 89.
102. Blondé, 'Tableware', 300.
103. Ook technologische evoluties in de productie van het zilverwerk, maakten de goedkope aanmaak van zilveren producten mogelijk in de loop van de achttiende eeuw. Zilveren voorwerpen werden trouwens zelf meer begeerd omwille van hun modieus fatsoen dan om de intrinsieke edelmetaalwaarde. Lees H. Clifford, 'A com-merce with things: the value of precious metalwork in early modern England', in: M. Berg en H. Clifford (eds.), Consumers and luxury. Consumer culture in Europe, 1650-1850 (Manchester en New York 1999) 148 en 163-166.
104. Zie meer uitgebreid I. Van Damme, 'Changing consumer preferences and evolutions in retailing. Buying and selling consumer durables in Antwerp (c. 1648-c. 1748)', in: Blondé e.a. (eds.), Buyers and sellers, 199-223.
105. D. Roche, Le peuple de Paris. Essai sur la culture populaire au XVIIIe siècle (Parijs 1998) 222-223;
106. M. Berg, 'French fancy and cool Brittania: the fashion markets of Early Modern Europe', in: S. Cavaciocchi (ed.), Fiere e mercati nella integrazione della economie Europee secc. VIII-XVIII (Firenze 2001) 546-552.
107. Een gelijkaardige visie is te vinden bij P. Verlet, 'Le commerce et les objets d'art', 28: 'Les ventes publiques prennent au XVIIIe siècle de l'extension'.
108. Berg, 'French fancy and cool Brittania', 546-552.
109. S. Nenadic, 'Middle-rank consumers and domestic culture in Edinburgh and Glasgow 1720-1840', Past and Present 145 (1994) 134.
110. Voor het structureel belang van hergebruik in economieën van schaarste, lees D. Woodward, '"Swords into ploughshares": Recycling in Pre-industrial England', Economic history review 38 (1985) 175-191.
111. Zie H. Deceulaer, 'Urban artisans and their countryside customers: different inter-actions between tovvn and hinterland in Antwerp, Brussels and Ghent (18th century)', in: B. Blondé, E. Vanhaute en M. Galand (eds.), Labour and labour markets between town and countryside (Middle Ages - 19th century) (Turnhout 2001) 224.
112. De 208 handelaars die uiteraard sterker op de groothandel gericht waren zelfs 1,53 per gezinshoofd-handelaar. SAA, Pk, nr. 2561-2564 en AR, FOB, nr. 395.
113. Zie eveneens Blondé, Een economie, 59-64 en 258-271. AR = Algemeen Rijksarchief; FOB = Fiscaal Officie van Brabant.
114. Dat gold toen ook voor de snuifwinkels, waar gemiddeld vier op tien winkeluitbaters een winkeldochter, meid of knecht in dienst had.
115. De 42 oudekleerkopers uit de telling van het jaar IV moeten het dan gemiddeld met 0,14 domestiek personeelslid doen. Voor de bronkritische bespreking van deze tellingen en methode van verwerking, lees Blondé, Een economie, 79-83 en 271.
116. Een vergelijking met de kramers en vettewariërs aan het einde van de zestiende eeuw is daarvoor verhelderend. Zowel onder de kramers, vettewariërs als oudekleerkopers werd ongeveer 60 procent (respectievelijk 63,61 en 62 procent) van de door J. Van Roey geïdentificeerde leden vrijgesteld van belasting in de tweede maandelijkse quotisatie. Van de belaste personen waren de vettewariërs duidelijk de minst gefortuneerde groep met een gemiddelde aanslag van 0,71 gulden. De kramers betalen gemiddeld genomen 1,02 gulden en de oudekleerkopers 1,06.
117. J. Van Roey, De sociale structuur en de godsdienstige gezindheid van de Antwerpse bevolking op de vooravond van de Reconciliatie met Farnèse (17 augustus 1585) (Onuitgegeven Doctoraatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent 1963) 109-119.
118. Voor 's-Hertogenbosch, waar uitstekend zestiende-eeuws fiscaal materiaal beschikbaar is, kunnen analoge bevindingen worden vastgesteld. De 40 kramers die in de gemene zetting van 1552 een inkomensbelasting betaalden, droegen gemiddeld 107 stuivers af (mediaan-aanslag van 72 stuivers). De 4 aangeslagen oudekleerkopers betaalden gemiddeld 60,5 stuivers, maar hun mediaan lag eveneens vrij hoog, op 80 stuivers waar de mediaan voor de volledige bevolking slechts 40 stuivers was. B. Blondé, De sociale structuren en economische dynamiek van 's-Hertogenbosch, 1500-1550 (Tilburg 1987) 192-197.
119. De vraag waarom bepaalde producten zich wel leenden tot lokale of regionale import-substitutie en anderen niet of slechts laat, valt buiten het kader van deze bijdrage.
120. Lees Blondé, Stabel, Stobart en Van Damme, 'Retail circuits and practices', 18-20.