'Drincken ende klincken kunje sien ter naeste plaet': De boekillustraties van Adriaen van de Venne in Quintijns De Hollandsche-Liis met de Brabandsche-Bely (1629)

Zeventiende Eeuw

Volumn 17, Issue 3, 2002, Pages

  Kolfin, Elmer ^a  

^a NONE

Author keywords

[No Author keywords available]

Indexed keywords

EID: 3042566446     PISSN: 0921142X     EISSN: None     Source Type: Journal    
DOI: None     Document Type: Article

References (53)

1. Het boekje werd aangekondigd in een andere publicatie van de auteur, Oraniens Grols-Gewin, Haarlem 1627, p. 29-31. De datum 24 augustus Staat in Gillis Jacobs Quintijn, De Hollandsche-Liis, met de Brabandsche-Bely, Den Haag 1629, p. 368.
2. Biografische gegevens zijn ontleend aan M. Keblusek, Boeken in de hofstad. Haagse boekcultuur in de gouden eeuw, Hilversum 1997, p. 223-232.
3. Zie over de lettertypes en vormgeving van liedboekjes uit de eerste decennia van de zeventiende eeuw P.J. Verkruijsse, 'P.C. Hooft een toontje lager. Over liedbundels, lettertypes en lezers', in: J. Jansen (red.), Zeven maal Hooft: lezingen ter gelegenheid van de 350ste sterfdag van P.C. Hooft, uitgesproken op bet herdenkingscongres in de Amsterdamse Agnietenkapel op 21 mei 1997, Amsterdam 1998, p. 79-97.
4. Zij hebben allen meer ontwerpen van Van de Venne gegraveerd. Kittensteyn: Hollstein IX, 19, 20, 24;
5. Adriaen Matham: Hollstein XI, 4, 5, 8, 9, 57;
6. Theodoor Matham: Hollstein XI, 49, 50-54;
7. Crispijn van den Queborn: Hollstein XVII, 37, 86, 91, 92, 93, 95, 96, 97;
8. Gillis van Scheyndel, Hollstein XXIV, 134, 135.
9. E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de achttiende eeuw, Den Haag 1937, p. 296-297. Volckert Jansz verklaart dat Quintijn drie platen liet veranderen. Welke dat waren, wat die veranderingen inhielden en de reden ervan wordt niet vermeld. Opmerkelijk is dat Jansz stelt negen platen te hebben gedrukt terwijl het boekje tien platen bevat. Afbeelding 8 is niet ontworpen door Adriaen van de Venne en werd mogelijk ook niet door diens drukker gedrukt. De uitgaven van Ockers en Van de Venne voor Cats waren Selfstrijt, dat is Onderlinge worstelinghe van goede en quade gedachten, Den Haag 1628 en Proteus ofte Minnebeelden verandert in sinne-beelden, Den Haag 1629.
10. Quintijn, Hollandsche-Liis (n. 1), p. 89. Zie voor Quintijns zorg om de uitgave M. Keblusek, Boeken in de hofstad (n. 2), p. 228. In de Hollandsche-Liis maant Quintijn de producenten van zijn boekje in het gedicht 'Ernstiger Waerschouwinge: aen alle eersame en Kunst-lievende Boeck-verkopers en binders' de pagina's niet te krap af te snijden om niet de 'konstrijcke en kostelicke platen' te ruineren (p. 364-368).
11. E.F. Kossmann, De Boekhandel te 's-Gravenhage (n. 5), p. 296-297.
12. v) was in de uitgave van 1664 wijselijk vervangen door drie moraliserende rijmpjes tegen het vermaak van de jeugd. Zie voor Quintijns angst voor roofdrukken M. Keblusek, Nadruk verboden, Leiden 1994.
13. Quintijn, Hollandsche-Liis, (n. 1), 91.
14. Over het publiek van liedboekjes is veel gepubliceerd, zie met name E.K. Grootes, 'Het jeugdig publiek van de "nieuwe liedboeken" in het eerste kwart van de zeventiende eeuw', in: W.J. van den Berg, J. Stouten (red.), Het woord aan de lezer: zeven literatunrhistorische verkenningen, Groningen 1987, p. 72-88;
15. L.P. Grijp, 'De Rotterdamsche Faem-Bazuyn. De lokale dimensie van liedboeken uit de gouden eeuw', in: Volkskundig bulletin 18. 1 (1992), p. 23-78;
16. L.P. Grijp, 'Voer voor zanggrage kropjes' (n. 7) en P. Verkruijsse, 'P.C. Hooft: een toontje lager' (n. 3).
17. Zie over het buurvergaren in het zeventiende-eeuws Haarlem G. Dorren, Het Soet Vergaren. Haarlems buurtleven in de zeventiende eeuw, Haarlem 1998.
18. Over de verbeelding van het landschap in de stedelijke omgeving als letterlijke 'vrijplaats', zie: H. Leeflang, 'Dutch Landscape: the urban view. Haarlem and its environments in literature and art, 15-17th century', in: R. Falkenburg [e.a.] (red.), Natuur en landschap in de Nederlandse kunst 1500-1850, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 48, 1997, p. 52-116, spec. p. 87-96.
19. Zie P. Minderaa, 'Een merkwaardige Cats-epigoon, Gillis Jacobsz Quintijn', in: P. Minderaa (red.), Aandacht voor Cats bij zijn 300-ste sterfdag, Zwolle 1962, p. 118-139, spec. p. 135-138 voor een beknopte analyse van Quintijns omgang met taal die volgens Minderaa wordt gekenmerkt door 'maniakaal maakwerk' dat lijdt onder te veel herhaling van hetzelfde, maar ook door 'originaliteit in taal expressie en een eigen gevoel voor ritme [...], soms origineler dan zijn meester Cats'. Quintijn verwoordt zijn poetica zelf in het voorwerk, Hollandsche Liis (n. 1), p. 26-63.
20. Zie voor de literaire traditie van het thema de Dwaze maagden de inleiding van M. Hoebeke tot de tekstuitgave van Het spel van de V vroede ende van de V dwaeze maegden ed. M. Hoebeke, Zwolle 1959 en M. de Meyer, 'De parabel van de wijze en de dwaze maagden in de kunst en de literatuur', in: Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse maatschappij voor taal- en letter-kunde en geschiedenis 21 (1967), p. 235-47.
21. G. van Hodenpijl tot Hodenpijl, 'Nederl. pamflettenschrijvers in hechtenis', De Navorscher 48 (1898), p. 193.
22. Hollstein XLIV, 605. Van deze prent zijn drie staten bekend, uitgaven van respectievelijk Pieter Baltens, Theodoor Galle en Johannes Galle. De compositie is mogelijk gebaseerd op werk uit het atelier van Frans Floris, bijvoorbeeld het schilderij in Praag, Nationaal Museum (D. Zuntz, Frans Floris, Ein beitrag zur Geschichte der niederländische Kunst in XVI. Jahrhundert, Straatsburg 1929, p. 75;
23. C. van de Velde, Frans Floris 1519/20-1570. Leven en werken, 2 dln, Brussel 1975, dl 1, afb. 327) en zal in de eerste decennia van de zeventiende eeuw worden herhaald in het atelier van de Franckens (die lccrlingen van Floris waren), afb. in: U.A. Härting, Frans Francken der Jungere. Die Gemälde mit kritischem Oeuvrekatalog. Freren 1989, p. 55, 268.
24. Gillis van Breen naar Adam van Noort, Minnend paar in open lucht (zie voor deze prent E. de Jongh en G. Luijten, Spiegel van alledag. Nederlandse genreprenten 1550-1700, Amsterdam 1997, p. 75-79);
25. J.C. Droochsloot, Bordeelscene, Hollstein VI, 2, Jacob Matham, Onkuisheid als gevolg van drankzucht, Hollstein XI, 313 zijn slechts enkele voorbeelden uit de grafiek. Zie ook K. Renger, Lockere Gesellschaft. Zur Ikonographie des Verlorenen Sohnes und von Wirthausszenen in der niederländischen Malerei, Berlijn 1970 en A.G. Stewart, Unequal Lovers: A study of unequal lovers in northern art, New York 1978.
26. Zie voor verwante voorstellingen van een huisgezin in familieportretten W.E. Franits, Paragons of Virtue. Women and Domesticity in Seventeenth-Century Dutch Art, Cambridge 1993, p. 28, 135.
27. I. Groeneweg, 'Regenten in het zwart: vroom en deftig?', in: R. Falkenburg [e.a.] (red.), Beeld en zelfbeeld in de Nederlandse kunst 1550-1750. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 46, Zwolle 1995, p. 198-252.
28. De prent Staat afgebeeld in: W.E. Franits, Paragons of Virtue (n. 22), p. 131. Zie voor het motief van het schilderij op de ezel als metafoor voor opvoeding van kinderen in de traditie van de tabula rasa-theorie Ibidem, p. 139-140. Ook het borstvoeden werd opgevat als een beeld voor het vormen van de karakters van de kinderen, bijvoorbeeld door Cats in diens Houwelyck, Middelburg 1625. Zie D. ten Berge, De hooggeleerde en zoetvloeiende dichter Jacob Cats, Den Haag 1979, p. 89.
29. Zie voor Quintijns moeizame verhouding tot de rechtsprekende macht Keblusek, Boeken in de hofstad (n. 2), p. 223-228, Minderaa, 'Een merkwaardige Cats-epigoon' (n. 15) en Hodenpijl tot Hodenpijl, Nederl. pamflettenschrijvers (n. 18).
30. Zie hiervoor B.F. Scholz, 'Ownerless legs or arms stretching from the sky: notes on an emblematic motif, in: P.M. Daly (red.), Alciato and the emblem tradition. Essays in honour of Virginia Woods Callahan, New York 1989, p. 249-283.
31. Ibidem, p. 118. Zie voor een algemeen overzicht van dit genre aan het begin van de zeventiende eeuw P. Sutton, Masters of seventeenth century Dutch genre painting, Philadelphia 1984, p. xxvi-xxx. Zie ook E. Kolfin, Een geselscbap jonge luyden. Productie, functie en betekenis van Noord-Nederlandse voorstellingen van vrolijke gezelschappen 1610-1645, Leiden 2002, dissertatie (nog te verschijnen.) Tenminste twee bordeeltjes, daterend uit begin jaren dertig en uit 1645 en beide in grisaille, zijn geschilderd door Van de Venne zelf. Zie L.J. Bol, Adriaen van de Venne, Painter and Draughtsman, Doornspijk 1989, p. 88-89.
32. Jan Muller, Hollstein XVI, 85, 86;
33. J. Saenredam, Hollstein XXIII, 29 (waarvan een geschilderde kopie bij Sotheby's, Londen 28/10/92.91);
34. Crispijn de Passe naar Maarten de Vos, Hollstein XLIV, 601, herhaald door Christoffel van Sichern in diens Bibels Tresoor, ofte der zielen Lusthof, Amsterdam, 1646. In de schilderkunst zijn dansende dwaze maagden vooral te vinden in het oeuvre van de Franckens, bijvoorbeeld het schilderij in Kopenhagen (Statensmuseum). Zie voor andere voorbeelden A. Pigler, Barokthemen. Eine Auswahl von Verzeichnissen zurlkonographie des 17. und 18. Jahrhunderts, Budapest 1974. Dansen als beeld van lichtvaardigheid komt ook veelvuldig voor in de picturale traditie van de verloren zoon, zie hiervoor E. Kolfin, '"Betaamt het de Christen de dans te aanschouwen?". Dansende elite op Noordnederlandse schilderijen en prenten (circa 1600-1645)', in: J. de Jongste, J. Roding, B.Thijs (red.), Het vermaak van de elite in de vroegmoderne tijd, Hilversum 1999, p. 153-173.
35. Quintijn, andsche-Liis, 1), p. 141-142.
36. bij implicatie zijn deze maagden kuis en eerbaar (Amsteldamsche Minnebeekje, Amsterdam 1637, p. 256).
37. Het verschil in kleding in afbeelding 5, met links een meisje zonder en rechts een vrouw met huik wijst niet op een verschil in geografische herkomst maar duidt een verschil in leeftijd aan. Het linkermeisje is het jongst. Zie: The travels of Peter Mundy in Europe and Asia 1608-1667, ed. R. Carnac Temple, Londen 1925, p. 97. Met dank aan Irene Groeneweg.
38. De weergave van bruiloften in liedboekjes en aanverwante genres is door een geringer aantal figuren en door een rustiger compositie altijd ordelijker, wat in overeenstemming is met de teksten die worden geïllustreerd. Zie bijvoorbeeld Jan van de Velde, Bruiloft met bedroefde minnaar in: Bredero's Boertigh, Amoureus en Aendachtigh Groot Lied-Boeck, Amsterdam 1622 (Hollstein XXXIII, p. 438) en P. Serwouters mogelijk naar David Vinckboons, Bruiloft, in: J. van Heemskerck, Minne-kunst, Minne-baet, Minne-dichten, Mengel-dichten, Amsterdam, 1626, p. 158. In schilderijen van Dirck Hals wordt op vergelijkbare wijze onderscheid gemaakt tussen bordeeltjes en ordelijke gezelschapjes.
39. Zie voor dit motief E. de Jongh, 'Erotica in vogelperspectief. De dubbelzinnigheid van een reeks zeventiende-eeuwse genrevoorstellingen', in: E. de Jongh, Kwesties van betekenis, Thema en motief in de Nederlandse schilderkunst van de zeventiende eeuw, Leiden 1995, p. 21-59.
40. Ibidem, p. 224. De scène bij Quintijn is evident als een klucht opgezet. In zeventiende-eeuwse humor speien eer en schände een grote rol. Zie J. Verberckmoes, Schertsen, schimpen en schateren. Geschiedenis van het lachen in de Zuidelijke Nederlanden, zestiende en zeventiende eeuw, Nijmegen 1998, p. 224. Ook scatologische grappen werden zeer gewaardeerd, zie R. Dekker, Lachen in de Gouden Eeuw. Een geschiedenis van de Nederlandse humor, Amsterdam 1997, p. 71-72, 91. Beide bocken maken ook duidelijk hoe belangrijk de rol van humor in de zeventiende-eeuwse maatschappij was. Een vergelijking met liedboekjes bevestigt het verschillende beeld van de amoureuze jeugd in de verschillende soorten literatuur. In de liedboekjes zijn bedscènes op zichzelf uiterst zeldzaam. Het populaire Amsteldamsche Minnebeekje (n. 42), p. 214 bevat echter een anoniem prentje van een paar in een hemelbed, de man betast de ontblote borsten van de vrouw. Het bijbehorende lied Bruylofts Ledekant Vryagie is een samenspraak tussen een bruidegom en de bruid die uit haar schijn-slaap wordt gewekt voor het langverwachte minnespei. De vrouw houdt de boot echter af en de man respecteert dat;
41. A. van de Venne, Zeeusche Nachtegael, Middelburg 1623, p. 62-63: 'De ene Maeght [de schilderkunst] wijst aen, en d'ander [de dichtkunst] geeft de reden. De schilderkunst 'spreect al metter hant, sy laet de nijdsche lien/ Door goede schilderij haer eyghen feylen sien'. Het werd al duidelijk dat Quintijn oprecht overtuigd was dat de prenten in zijn boekje dit vermochten.
42. Het schilderij Venus bespied door een sater boven de schouw duidt natuurlijk op de erotische context. Enkele jaren later zou Van de Venne dit onderwerp ook schilderen (Duinkerken, Musée des Beaux Arts;
43. Aan Johan van Nyenborch, een dichter met weinig retorisch talent of verrassende gedachten is nooit veel aandacht besteed. De gegevens zijn ontleend aan A.Th. van Deurssen, 'Cultuur in het isolement', in: W.J. Formsma [e.a] (red.). Historie van Groningen. Stad en Land, Groningen 1976, p. 400-403;
44. H. Schoen, 'Baggeren in de Paddepoel, een kort pleidooi voor vergeten zeventiende-eeuws proza', in: C. Hamans (red.), Adieu adieu sweet bahnhof, Amsterdam 1984, p. 82-85.
45. Niet alle gedachten, gedichten en bedenkingen vinden hun oorsprong in de tuintopiek. Zie voor dit genre en Van Nyenborchs positie in deze literaire traditie P.A.F. van Veen, Van de soeticheydt des buytenlevens, Den Haag 1960. p. 38 en W.B. de Vries, Wandeling en verhandeling. De ontwikkeling van het Nederlandse hofdicht in de zeventiende eeuw (1613-1670), Hilversum 1998, p. 230-231, 237 en 282.
46. I. van Nyenborch, I. V. Nyenborchs Hof-stede. Met desselfs andere Bedenckinge, gedichte en Historiën, Groningen 1659, p. 181.
47. Zie bijvoorbeeld een 1629 gedateerde tekening van Pieter Saenredam in het Album amicorum van Scriverius (afb. in: K. Thomassen (red.), Album Amicorum. Vijf eeuwen vrienschap op papier gezet: het album amicorum en het poëziealbum in de Nederlanden, Maarssen, Den Haag 1990, p. 36), ook met de Grote Markt in Haarlem waarop een aantal figuurtjes het stadsgezicht verlevendigt en de prent van de Grote Markt door Jan van de Velde naar Pieter Saenredam uit 1628 (Hollstein XXXIII, 421).
48. r.
49. Franits, Paragons of Virtue (n. 22) legde wel het verband tussen de prent zoals die in Nyenborchs Tonneel verscheen en Adriaen van de Vennes ontwerp van het eerbare gezin voor Cats' Houwelyck van 1628, maar herkende de prent niet als afkomstig uit Quintijn. De afdruk in de De Schoole der Wijsbeyt bleef bij Franits ook onvermeld.
50. Nyenborch, Hof-stede (n. 67), p. 80.
51. Cats, Houwelijck (n. 24). Geciteerd uit de editie van 1708, p. 264.
52. Zie voor het belang van dit materiaal Kolfin, Een geselschap jonghe luyden (n. 34), hoofdstukken 8, 9 en 10 en Sluijter, 'Overvloed en onbehagen: interdisciplinariteit en het onderzoek naar zeventiende-eeuwse beeidende kunst', in: De zeventiende eeuw 14.2 (1998), p. 235.
53. Zie voor het belang van de bestudering van boekillustraties binnen de context van het boek Kolfin, 'Een dansgezelschap met maskerade van Pieter Codde' in: Mauritshuis in focus 11 (1998), p. 3 waar een bekende prent uit Starters liedboek De Friesche Lusthof (1621) voor het eerst als boekillustratie werd geanalyseerd, wat leidde tot een beter begrip van een schilderij van Pieter Codde.